Faith and Church Reformation

Tahsanpomdan leh Houbung Semphatna Thudol

Thupatna

Thu Lhun Thah (NT) sunga hin thuhil lhem thua gihna tampi aum in ahi. Jesun “Kelngoi phat’a kiphatsah, asung lam ngeihang tah tobang Themgao lhem nahenguva hungji ho koma kichih theiyun” (Mt 7:15) tin ana sei je. Paul in jong Galatia houbung mite ho henga “Kasei masah sau banga tua jong kaseikit ahi, ‘Natahsansau hilouva thupha chom dang khattouvin nahung seipeh khah-u le ama chu gaosap chang jeng hen’” (Galatia 1:9) ana tin ahi.

Tahsan thua thuhil chom chom hi akhang akhang in ahung um peh e. Solchah te khang sung in jong ana um in, ama ho khang ki chai jin jong ahung um in, mite ho khandohna khang a jong ahung um peh e. Hiche akhang akhanga hung umpeh Bible toh kikal thuhil lhem jeha kisemphatna dia thilsoh ho anoiya bang in aki sim doh thei je.

1. Tahsanpomdan Hungkipat til

Houbung umtila khang laiya chu Pathen thu hi mihem te ho khutah a kisun a hia kona kisun son ji ji ahi. Khuta sutn jeng khang ana hi jeh in tamtah mu thei aum poi. Hiti jeh hin Solchah te ho thuhil a kona kipel thulhil chomchom ana um kha e. Chule Pakai Jesu tah in ana kikopi Solchahte ho khang kichai nunga pat in thuhil lhem ahung umdoh in ahi. Bailam taha het thei khat chu ahi leh “Solchah Somleni ho Thuhil” (Didache) kiti ahung soh doh in hiche a konin boina tampi asoh doh e.

Hiche sunga boina khat chu ahile tahsanchate ho kitui phum (baptism) thu ahi. Kituiphum na hi ahithei leh tudap hi ding chule tui chu vangdunga banga along hi ding ahi. Tuidap ahithei lou leh tuilum hi ding ahi ati kit uve. Hiche tuidap leh tuilum ahithei lou leh tui chu luchunga thumvei buh ding atiuve. Khatveina chu Apa, Niveina chu Acha chule Thumveina chu Lhagao Theng ti ding atiuve.

2. Christian te Suhgentheina

Houbung hungumdoh apat kum 300 sung hin Roman Sorkal in Christian te ho amun amun a ana su genthei yun ahi. Thulhah Thah bu kim khat sunga jong Christian te suhgentheiya aum thu le mat leh tha a aum thu akisun e. Mudoh theikhat chu ahi leh Thuphonbu (The Book of Revelation) sung ahi. Hiche Thuphon bu hi AD kum 81-96 kikah Roman gampumpi vaipo (emperor) Domitian khanga ana kisun ahi. Hiche suhgentheina hin houbung thua kichehna ana so doh in chule tahsan chate lhagao lam a ana hatsah in ahi.

Ahin AD kum 400 vel chun Roman vaipo ahung kikhel in, Roman vaipopa Constantine chun Christian hou hi ahin ngailun ahi. Amah in Christian gelkhohna dan (laws) ho a mopohna ahin lan ahi. Houbung suhgentheiya ana um chu Domitian khanga pat in houbung ahung khangtou hut jeng in ahi.

Constantine vaipohsung in muntina houin hoitahtah ahung kisa doh in, thinunga go ho jong houbunga dia peh phal ahung hin, houbung lhacha ho chu kai (tax) akipehsah pon, Sunday ni hi Pathen houna din choldoni tin ahung kimangpan in ahi. Sunday ni hi achesa kum 300 sunga pata Pathen houni khoa ahung kiman vang in tua (AD 400) hi japi heta lhangphonga kimang ahi.

3. Houbungmi Hutkhata kibe

Houthulam a lung lut jeh hilouvin Sorkal kivaipoh nalam jeh in mi asang asang in houbung ahin bel un ahi. Houbunga alut vang un ama ho pupa tahsan jong chu alha deh pouve. Hiti jeh hin houbung sung a hin chaivaina tampi ahung um doh e. Pathen ngailuta houbung sunga um sang in leiset kivaipoh dol jeha houbung sunga mihung tam hin houbung dihtah thuhil chu asu mang doh in ahi.

Houbung leh leiset kivaipoh gopkhomna hi Constantine in ahinpat ahin houbung tahsan leh natohdol phachompi ahung kikhel e. Houbung sunga Pathen thusei ho (preachers) umsah ta louvin thempu ho (priests) ahungumdohin, Bible a kihildungjuiya tahsanho tuikiphumtho boltalouva tui the tho (sprinkling) ahinbolun, Mary jana peh hi Chirsta houna khat in ahung bolun, Pathen houdol houbung umdohtillaiya kichehtah chu thilchomchom leh houdan chomchom tamtah ahinbe un ahi.

Christiante ho nitina a chondingdol gel khohsang in nikho leh phathun chomchom thupitaha ni ahinkhohsah jo un ahi. Banjom a hung khoh doh chu ahi leh mihemte laha “Pa” (papacy) ahin nei doh u hi ahi. Hiche mikhat Pa a ahinnei lo nao hi houbungtina lhacha a pang upaho (elders/bishops) thaneina jat chomchom ahung so doh jeh ahi.

Achainan Rome khopi a Bishop a panga chu Pa (Pope) in ahung pang doh in ahi. Hiti hin akhang akhang in thiliya kai ahung ki khel khel in hichu tun Roman Catholic houbung tin ahung umdoh in ahi. Ahin Jesun mipi leh aseijui te jaha “Leiset chunga koima, ‘Pa,’ sah hih-un, van a na-Pau khat bou aum’e” (Matthew 23:9) tin ana sei je.

4. Houbung Semphat Tohgon

Kum 1000 vel sung jen Europe gamsung hi Roman Catholic in ana lokhum in ahi. Houbung sunga setna tamtah apun be be jeng jehin houbung sunga loikhat hon houbung semphat ding ahin khohsah un ahi. Hiche kisemthahna hin pantil ho chu ahi leh Clairvaux a Bernard (1091-1153) ahin aman lakhat ana bol e. Alabol chu ahi leh “Jesu Nalungdei chu” ti ahi. Abana Assisi a Francis (1182-1226) chule Thomas a Kempis (1380-1471) ahi. Anukhah pen pa hin “Christa Umdanjom” ti lekha bu ana sun e. Ama ho cheng hin Roman Catholic houbung sunga lhagao hinkho semthah ding ana ha gel khoh u ahi. Hiche hin mikim khat lungsunga kisemphat nop na lung thim ahin phul doh sah e.

England gama John Wycliff (c. 1324-1384) leh Lollards tia kikou aloihon “Pope sang a Bible thunei jo” ti hi ahin phong doh un ahi. Hiche hi houbung semthah (Protestant Reformation) hung kipatna abulpi ahi. Wycliffe hi Bible thuhil mipi te ho simtheina dia mipi hetpao va hin le doh pa ahi. Khat vei vei leh ama hi houbung semthah dia “Jingkaha soh valpa” tin asei jiuve.

Bohemia a John Huss (c. 1369-1415) houbung phutdoh hi Peter hilouva Christa joh ahi ti phondohna ahin nei je. Roman Catholic chun Peter hi houbung phutdoha ana gel u ahi. Houbung sunga setna ho demna thu ana seijin ana hillen ahi. Chule Pope kikham ho chu thuhil lhem ho tin jong ana sei e.

Erasmus (1466-1536) hi mihemte hinkho thu khohsah tah Christian khat ana hin, houbung sunga lhachaho (monks) thasetdan, neh le chah lama alopdan u leh chondan u phat lou na jouse thu lekhan ana sun e. Roman Catholic houbung sung a jong houbung semphat tei ding tohgona jong ana jao jing e.

Chule Florence a Girolamo Savonarola in jong houbung semphat ding thu a seithei thei ana sei je. Kumjabi 16 kipat tila patin houbung semphat ding thu hi tuipi kinong bang in ahung kinong jeng tan ahi. Germany gam Wittenberg a lhachakhat (monk) Martin Luther (1483-1546) in Roman Catholic houbung juidan ho demnan Thulu 95 (Ninety-five Theses) ahin podoh in ahi. Hiche hin Martin Luther hi kisemphatna lama lamkai pen ahin hidohsa e.

Switzerland gama Huldreich Zwingli (1484-1531) leh John Calvin (1509-1564) tenin kisemphatna ahin pan lhon e. Scotland gama John Knox (c. 1515-1572) in kisemphatna ahin pan kit e. Tu khanga Christian hon hiche kisemphatna hinpan doh ho chunga kipana len tah aki nei je. Hiche houbung semphat ding thua hinkho ana kithah jong ana um uve. Ama ho laha phondoh thei chu ahile Huss leh Savonarola ahilhonin, ama ni hi ahing changa meiya kihal lih ahi.

5. Houbung Semphata kon

Houbung kisemphat tohgon a kon in houbung polchomchom ahung soh doh kha e. Hiche pol ho chu ahi le Lutherans, Presbyterians leh Methodists ho ahiuve. Hia kon in jong aban aban in kiloikhomna ahung um be be jenge. Tunin houbung kiloikhomna aja ajan ahung um tai.

Geldan chomchoma kon in tahsanpondan chomchon ahung umdoh in hiche ho chu tahsanlhangpin ahin jui un ahi. Hiche laha tham khat in Bible thuhil ache pi un ahi. Tukhang in houbung semphat tohgon thu chomchom tampi hetthei aum e. Houthua boina tah khat jong ahi doh e. Lhagao thulam khohsah Christian hon houbung thusim umdol hi ahetchet tei angai je. Kiloikhomna hungso doh dan ajeh chomchom ho heta kon in thuhil lhem akihe doh thei jin ahi. Hia kona jong kiven tup thei ahi.

Ref: Paul Benjamin, Christian Growth: 13 Studies with Questions (Cincinnati: Standard Publishing, 1998), 43-45.

Aledoh Nehkholal
August 11, 2009.

Leave a Reply

You can use these HTML tags

<a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>