A Seminar on Kuki Society

Amun: Teiyang

Anikho: September 20, 2013

KCLCSalam: Ja um tah mipi te ho, Myanmar gamsung adeha Tamu gamkai chung lama hitabanga jat le nam thua kimutona inei thei jeh un, kipa aum in ahi. Tunia hiche kimutona a hung lha ja, um tah akho akhoa haosa ho, khang dong te ho, nu le pa te ho na bonchau vin, ka ngailutna leh ka jana salam ka hin pen ka hi.

Kipathu phon: Hitabanga kimutona um theina dinga hin gel khoh Kuki Literature and Cultural Committee ho chunga jong kipa thu kahin phong e. Chule tulai hi neh le chah hahsat laitah ahin, jat le nam ngailut jal a ahung kalsong ho neh le chah vahna dinga hong phal taha neh le chah hin gong khosung mite na bonchau chunga jong ahung kikhom mipite tha lheng in kipa thu kahin phong e.

Thu patna: Ichen nao Myanmar gamsung hi kum sot tahpi Sepai Sorkal in vai ana pon, gamsung a, jat le nam min a kiloikhomna ho ana um behseh pon ahi. Tahsa le lhagao lam agom in, houbung sunga iyakai ana um in ahi. Houbung pam langa natohna leh kiloikhomna ho ana um thei pon ahi.

Tun igam sungu kivaipohdan ahung ki khel tan, hiche dung juiya chu tahsa lam thu leh lhagao lam thu hi phate cha alam dol cheh a, che thei na lampi hol doha, jat le nam a dinga toh thei thei tohpan angai tan ahi.

Kinepna: Tunia ikimuto naova kona jong khat leh khat lung gel dan jong iki hetthem to uva, imo pohna cheh u kho sung leh houbung sung jong pohtup je ihin het be cheh uva, chule ijat le nam u jong machal na dinga kivaipoh je dan ihet them diu tahsan aum in ahi.

Masang chun in sung, kho sung, leh houbung sung kivaipohna hoa lamkai ho ngen in, mopohna ana la un ahi. Ahin tukhang hi lamkai ho chung bouva kingam hi ta louvin, kivaipohna lam ahin, khan touna lam ahin, iyakai MIPI te ho chunga ki ngam joh ahi. Mipi te hon thu le la lam ahina dol taha ahet them lou leh ijat le inam u machal lou ding ahi.

Khosatdan: Masang laiya kho kisat dan chu phung upa lamkaina a, kho ana sat u ahin, hiche kho chu hiche phung mi te ho khosat na ahi bang in, kho sunga vaihom na leh tha neina chu hiche phung chunga ana um e. A kho chu hiche phung khon aki hen ahi. Iki het pi khah lou mi khat toh iki mu to teng “Koi kho na him” tin iki dong jiuve. Hiche kidohdan hi kho khat chu anei chom um ahi dol aphon doh ahi.

Kho sung khata chen theina leh kichou dohna jong chu hiche khosat te thutan na chunga ki ngam ahi. Kho pam a kon michom ahung chen ding leh haosa te henga cha ki oma, phalna kithum ji ahi. Ijemtia kho sunga thu ngai lou, mipha mo a um leh haosaten ano doh thei ahi.

Myanmar Constitution 2008 sunga “Myanmar gamsung mite koi hi leh gamsunga achen nom na muna cheng thei ahi” tin aki sun in ahi. Tun Yangon khopi sunga jong thinglhang mi, Chin, Kachin ti ho mitam pi acheng tai. Chutabang ma a chu ichen nao kho le veng sunga jong chu jat dang ho ahung chen nom leh kham thei ahi ta poi. A gil lou khat jong chu moh no doh thei ahi ta pon ahi.

Tu a ichennao kho le veng ho hi ache sa kum 40, 50, 60, 100 laiya ina sat u hi jong leh tukhang kikhel dung juiya thu he them, lamkai them ium lou u leh ikho iveng u, jat dang hon ei hin poh diu ahi tai. Hiche hi gil taha gel khoh angai in ahi.

Lou lho na lam: Ichen naova kho le gam sat te ina hi jeh un, gam thah ina sat uve. Chang tuna phai lei jong tampi ina sem doh cheh uve. Neh le chah jong ning lhing sel in, ina nei jiuvin ahi. Ahin, gammang anavata, thing phung len thing phung neo jouse ana phuha, kung bul jouse kal doha, chang tuna thei ding loumun pha tahtah ana nei ho chu tun lou nei lou isoh gam tauve. Ipi a iki vah diu hi tam?

Themzilna lam: Chate themzil na lam idel sah un, neh le chah hahsat jeh in, themzil na a vat, manchah ho jong alhing sel in aki gon peh jou pon ahi. Chate themzilna lama ahil thei, avatna chana aboi pi jou nu le pa aki um jou ta pon ahi. School a oiyanho hil bouseh hin chapang ho achihdoh sah jou poi.

Chate ho themzilna dinga neh le chah, atui a-al, lhohbu chimna, gu le chang hatna, natna dal theina neh le chah ho alhingsel-a nei angai tan ahi. Chate themzil na jong vet sui jinga, ahet lou u aum leh ahil thei ho henga panpi thum angai kit tai.

Bu 10 pass a University a, themzil hon jong asim u thulu (Subject) ho chu exam pass na mai mai leh degree nga na mai maiya sim louva asung gil thu hetdoh teina dinga pon tho taha sim ding angai yin ahi. BA a lung kim louva, Master, Doctor chan jil doh tei na dinga pot tho angai jin ahi.

Lekha hi isim mai mai leh ki pass mai mai ahin, pon tho taha isim tah tah leh ki pass tah tah ahi. Ijat inam sunguva themzil ho bu lang (Nursery) pan University chan kai ho hi itil khou jinguva, ipan hu jing u angai ma ma e.

Sum holna: Sum holna lam jong hi sei lou theilou khat ahi. Mijouse akihao nom cheh e. Ahin sum holje them ho, sum manje them ho leh sum kholje them ho bou hao doh ji ahiuve. Sum mu na jouse jong apha soh kei poi. Gel khoh ding chu alam diha sum hol ding ahi.

Natoh dan thu: In sung khata natoh vaihomna lam jong athu pi e. Kuki te Insung khat a nu le pa, pi le pu, chate, tute, toh cheng khom itam uve. Alhang pin in sung khata alhom pen mi 5 aki cheng e. A lhang pin mi 8 vel aki phan ahi. In sung khat a natong pen chu nu le pa ahiuve. Ahin in sunga na tong louva moh um jong tampi aki um ji e. Na tong khat le ni, ane mi 8, 10 lang ki pha ji ahi. Hiche hin i-in chen u aki le doh sah jou lou ahi.

Houthu lam: Hou lam thu jong gel khoh angai je. Tun Kuki te ho ibon chauvin, Christian ihisoh tau ve. Ahin gamchom choma missionary chom chom ho jeh in, Kuki chate ho phung khat, chang khat, insung khat jong Christian sunga pawl chom chom a um, itam uvin ahi. Hiche Christian hou leh Denominations jong hi asung thu umdol ihet chet lou u leh ei ho dinga gallen tah hi jing ding ahi.

Pawl chom chom thu: Kho sung khat, veng sung khata pawl chom chom um jong hin panlah khomna ho alhahsam sah e. Kho sung pum pia houbung khata aki um a, kivaipoh je ithep leh kho le veng machalna lam abai jep in ahi. Kho khata in 4, 5, 10, 20 tia ium u chu lhahsam na joh ahi.

Hitia pawl tamna jong hi houthu umdol hetthem lou jeh, tansan pondan gah taha kisem leh lamkai kim khat ho jeh ahi ji e. Hiche pawl thua kikhen na hi mai lam teng leh ol ol in, hung kisem tup tan te.

Kho chendan thu: I kho chen dan u hi jong gelkhoh angai tai. Ichen nao gamkai jong hi aki the thang abang in ahi. A kitupna thei mun le janga kicheng khom leh aphatna ding aum e. Lam khata chen khom ding aki te teng le jong, neh le chah kihol na lam toh gel tha kit angai je.

Mailam khankho: Myanmar gam sung akikhel dung juiyin, misim jat leh jat le nam chunga dan ho ki jui ahi. Ei ho jong jat le nam khat ihiu toh lhona, inam khan kho diu hi gelkhoh chehu angai tai. Hiche ding hin, kihettona lam leh kihilna lam ho nei jing angai je.
Dr Nehkholal
BTh, MDiv, BA (Q), MA (Credit), MRes (YU), DMin (USA)

Leave a Reply

You can use these HTML tags

<a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>