KUKI TE NGAINA LE CHONDAN

Kuki Custom and Culture

Holbaina                                                          Thupi Phengmai

Kipa thuphondoh ………………………………… 2
Thumasa ………………………………………………. 3
Thumakai ………………………………………………
Bung (1) Khulla panna hungkon khanggui umdan
Bung (2) Khosat kho chen je dan ………………..
Bung (3) Kichen Kijon (Nupa Tucha)……………
Bung (4) Golcha kivop Sakap ……………………
Bung (5) Hunpi Kut le kiloikhom dan ……………
Bung (6) Khanglaiho kiloikhom dan ……………..
Bung (7) Chon le Han ……………………………
Bung (8) Loulho Thingpoh thu …………………..
Bung (9) Kimin put kimin sah dan ……………….
Bung (10) Kimanchahna jat chom chom ………….
Bung (11) Ngaina Dan thuho ………………………
Bung (12) Numei lam thu tannaho …………………
Bung (13) Chon ngailou le bol ngailou ……………
Bung (14) Thuchih …………………………………
Bung (15) Han la, Saai Changai le Nao-oi La …….
Bung (16) Kuki Paocham Tuh ……………………

 

Kipa thuphon doh

Kukite hi custom le culture (ngaina le chonchan) lhingtah nei nammi ihiuvin lekhajem bul neilou inahijeh-un, pu le pa te seiban, chinban kichingson, kimangson ahijehin, gamkai khat le khat, phung khat le phung khat, akipelnaho ahungum jitan ahi. Kolgam Imigration motto khat chun, “Lei vallhum vangin jat le nam amangpoi, mihemin avallhum le jat mang thei ahi”, atibangin, eimite jong ngainale chondan, le eima paoho nahsahmotah-a mi namte lah-a ikithethang tahjeh-un, jat le nam ngailutna jong hunglhoma, ihunglhahsuh gam theiju ahi.

Hichejeh-a chu Kolgam cheng Kuki nam jouse ithu ila-u ngaina le chondan-ho kibang kitoh-a, ineijuva, imanchah theina dingu le mailam khangthah ten jong jat le nam chondan le ngainaho ahetthem, achinthem uva jat le nampi ahindopsang theina dinguvin custom le culture bu so ding committee kilol dungjuija hungkiso doh ahi.

Hiche lakhabu sodoh thei nadinga lunggelkhom custom & culture committee memberho jouse, abu sodoh thei nadinga hingongtoh-a proof hinboldoh Pu Lhunkhajang le Pu Dou Mang, abu tadoh thei nadinga sumbul ihintodoh peh-u Pu Tongsi Homalin, teho chungah kipana le pachatna thu kahinphongdoh in ahi.

Pu Thangkholun
President

***********************************

Thumasa

I-hung Kondoh Danu Khanggui Thusim Phabep
(Genealogical Short History)

Kukite hi nam pi lhing tah inahiuve. Lekhajem bul ina neiloujeh-un khanggui thusim ngaina, chonchan thusim, pu le pa te lungchin thusima ihinchinsonu ahi. Ahina dihtah banga thusim, lasim alhingjou theipon ahi. Ihet phah nachenu Pu Songthu apat hi khanggui thusim ihinsut pen bepu ahi. Lungchina hungkimelchih hungkisei son ahijeh-in Pu Songthu le Pu Thalhun kah jengjong akipelna aumin ahi. Hijong le Pu Songthu khula hungpenna khanggui hungkisim ahinavang akitoh chet-in ahi.

Tun chihna khangin vannoi level a aching athem tamtah akisepdoh tan eima pau lekha jong ichennau kumpite Burmese, Indian le Sap lekhabu changeia ihinsim ule chondan ngaina-ho jouse khangthah ten research bolna le suhdihna neija jaotah-a asodoh ding phat ahitai.

Ihungkondoh nau le ihungkithecheh danu

Kuki te hi Mongolia apat Tibet Burmese group loija hungjao China gama pat Myanmar Irawady, Chindwin hinpela Chindwin lhumlam gam suh abang Gundung (Myittha) lhahtouva, abang Chin hills abang Manipur, Mizoram Silchal, Assam, Naga land, abang solam le-jota mapgam kiti Kolgam sah-lhum lam gamkai Chindwin lhumlam Khamti, Leishi, Homalin, Tanan, Kabaw valley gam chana hungkithecheh ihiuvin ahi.

Khanggui hungkisim patna Pu Songthu khula pan hungkisim pen ahin, mihem jouse asema pat Pathen sem ihiuvin, khula konin mihem chi hung pengdoh ponte. Pu Songthu khula ahung potdoh-a pan hungkisim ahi. Kukite China gama itham laiju (B.C. 214-150) China lengpa Shi Wangti khangin China kulpi (The Great Wall) anakai jun, hiche laha jong Kukite natongin anakimangin, ahinkipoh peh-u savun lekhajem bulpi (Scroll) jong lengpan asuhmang pehuve akiti.

Pu Songthu khula ahungpen khanghi B.C. 100- AD 100 sung hiding in ginchat ahi. Noi khopi (khul) sunglama jong tamtah ahindalha tauvin ahi. Chuti ahijeh-in ihinsim louvu, ihetphah tah louvu pului khang saotah ihepha tapouvin ahi. Pu Guite le Pu Doungel hetdan le chin danin Pu Songthu masang pului khang gup gei aumin ahi. Amaho chu Pu Senlung cha Pu Dealachal cha Pu Nealachal cha Pu Tungchin cha Pu Chonkim cha Pu Chinlung cha Pu Songthu ahi. (CC – lekha so)

Vannoija nam kithecheh lah-a koinam ihiuva ihung konnau pului bulpi koi ham?

Vannoi mihem jouse hi solam gam kim (middle east) a Noa chate thum chilhah a kon hung kithekhen ahin, solam gam le Europe gam miho hi Naphetic nation loi ahin, Tibeton gama group jong Naphetic nation lah-a loi neo nam neo khat ahi. Chuti ahileh ipen nau pului bulpi chu Nephetic hilou dig ham? Chukit le pu pa te thu le la thusim banga Manmasi chuManneseth ahile konna pului chu Shem hiding ahi. Iminu dihtah ipi ham? Itia michom ikihisah uham?

Adih pen le nampi hopchu “Songthu” a nakitou lehen hipending anahin, tun vang adihpen sanga Nampi lousang nading mailam khantou theinadinga aphapen leh alolhing pen chu kipumkhat taha imanthei dingu minchu adih pen ahi.

Doumang Haokip (B.A)
Kuki Literature and Culture Committee
************************************

Thumakai

Kuki nam mite hi ngaina dan lhingsela nei mite ihiuvin, ilhom vanguvin ilahuvah thunoh baotam aum jingin igam vaipo solkal hongjong eiho kah-a pichal bol thutan ding hi analunglal jiuvin ahi. Hijeh-chun Khamti D.C. Pu Carot in 1948 kumin eimi lamkai teho jah-a nangma ngaina danbu pichal tanna thei ding khat kisemuvin tia thupeh ananei dungjuijin, Pu Ngamjang (Chairman) le Pu Lhunkhosei (Secretary) lamkainan nampi manchah thei ding tin Kuki ngaina danbu khat anasem uvin ahi.

Emiten chon ngaina dan abulhing selin inei nauvin, ahinla imanchah danugamkai khat le gamkai khat, kho khat le kho khat, phungkhai khat le phungkhai khat akibang chet thei pon, akipelna aum mitmet-in ahi. Hiche akibanglou akipelna helthem ho chu seitoh suhtoh-a mipin ajui chehtheina ding le nampi chondan ngaina akito theina dinga agamkai agamkaija lhang haosa hole phungkhai upaho ana kikhomuva ansemu ahin, ahivangin athu seitoh nale melchihna anaum vangin abua sodohna aumthei loujeh-in phat ahungsot sot phat-in koiman ahe tapon, thu adihthei tapoi.

Asei thempa le anei joupa thu thua kitanpeh jong aumthei yin vaicha tahlal chagate hodin dan neilo aum behseh tapon ahi.
Phat phasah pi hi Kuki culture jonghi athi tobangin aumtan, Nampi chondan ngaina chingtup dingjong aumtapon, hijehchun KCBA Men Department te lamkainan hiche Kuki ngaina danbu jonghi sodoh ding phatsahna anaum dungjuijin kinpehna chang Pu Lhunkhojang in khohsah tah-in alakhomin, abua sodoh theidin khutsut in ajoutan ahinla sum le pai hahsatna jalin abu in akisodohjou polaiyin ahi.

Kipa umtah in 2009 March 7-8 ni sung chun Kuki Custom and Culture ahung kinungphudoh theijin amasa pena culture Hall khat sahdoh ding le ngaina danbu hi man-ganga sodoh ding phatsahna ahung umdohjeh-in KCBA Men Department dinmuna sodoh dinga umsa chu vetchilna le suhdihna aumjouvin, Kuki ngaina Culture le Literature Committee dinmun joh-a sodoh dingin KCBA Men Department toh kihoutona akineithei jeh-in jat le nam ngailutna jala lunggel vaihom masa KCBA Men Department chunga kipana alene.
1948 kuma Khamti Deputy Commissioner (D.C) Pu Carot thupeh a kona Kuki ngaina dan anasemho chu noija bang ahi:

1. Pu Ngamjang Kipgen (Chairman)
2. Pu Jamngul Haokip
3. Pu Seikho Kipgen
4. Pu Jamsei Haokip
5. Pu Thongkhopau Haokip
6. Pu Thongkhosei Haokip
7. Pu Onsong Kipgen
8. Pu Kamzahen Haokip
9. Pu Konjathong Haokip
10. Pu Dapu Haokip
11. Pu Jamlet Kipgen
12. Pu Lhunkhothang Kipgen
13. Pu Holkho Sontah
14. Pu Tungkhosei Kipgen
15. Pu Manghem Kipgen
16. Pu Hemkhai Haokip
17. Pu Lhunkhosei Haokip (Secretary)

Tua hungkisodoh laho hi 1948 kuma Pute Pate hinboltoh sa ngaina danho le Manipur gama hungkiso thugil busunga atampena kila ahin adang kimkhat jong hi ahinglai pute pate koma kidonga hungkibol ahin alhinglal avat aum jongle nungle belap thei belap kit maiding hitante. Hiche Kuki te ngaina dan le chondan bu hi 2010( ) kuma kibol Kolgam Kuki Culture and Literature Committee’n proved akibolin Kolgam paokhat tho Kuki (Thadou/Kuki) nam miten kitangtoh dela manchah dinga hungkiso ahitai. Belap ding semphat ding aumleh Kuki Culture and Literature Committee meeting kiloina a proved bola belap semphat ding ahi.

Kuki Culture and Literature comette members ho:

1. Pu Chung Kho Thang (advisor)
2. Pu Jam Kho Mang (advisor)

1. Thangkholun Guite -President
2. Mr. Helkhopao Haokip -Vice President
3. Pu Lhun Kho Jang -Treasurer
4. Pu Ngul Ja Pao -member
5. Pu Dong Mang -member
6. Pu Lum Kho Sei -member
7. Pu Sei Kho Jang -Secretary

Bung (1)

KHULLA PANNA HUNGKON KHANGGUI UMDAN

1. Kuki nam mite jousen khulla hungpengdoh in ikisei sohkeijuvin ahivangin khulla panna hungpena pet eima khai hunglenlhahna akisut tengle khat le khat akitoh jitapon achomcheh ahijitai. Koite sutdan chu adihpen hiding ham tijong ahet khanje ahahtan ahi. Amavang khanggui phunggui sutdan kibangchet tahih jongle ichonnau le ingainau vang akipelna aum behsehpon ahi. Ibonchauva hi khulla peng, khulla hungkon kahi tivang hi kitohchatna ipom cheh-u ahijeh-in koite sut dan chu adih monge tina hilouvin, eima pomdan sutdan cheh toh vetkah theina dinga Pu Songthua penna khanggui sutdan phabep hintahdoh ahi.

(a) Kuki Genealogy by Oyapu Ngamsei Haokip
1. Songthu chapa 1) Chongthu
2) Chongkip
2. Chongthu chapa 1) Sattong
3. Sattong chapa 1) Thangpi
4. Thangpi chapa 1) Thitou (midangin agama lo)
2) Touhin
3) Touthang
5. Touhin chapa 1) Lhoulhu
6. Lhoulhu chapa 1) Daila
7. Daila chapa 1) Niel
8. Niel chapa 1) Sehtha
9. Sehtha chapa 1) Guite (Anaonu toh ahin ahi)
2) Elmun
10. Elmun chapa 1) Thalhun
2) Chonloi
3) Hangsing
11. Thalhun chapa 1) Thadou (adonthi tai)
2) Kipgen (Leikot pa)
3) Haokip (Chahsat pa)
4) Thadou (Jampi pa)

(b) Pu Songthu khulla ahungkondoh piho
1) Atupa Singmang achilhah- Thaote le Anan
2) Abepa Hangmang achilhah- Kom le Chidu
3) Athempu pa Jahong achilhah- Baite
4) Anupa pa Jahing achilhah- Mate le Gangte
5) Asakhao po Manthang achilhah- Misao, Lupho
6) Auicha kai Khupngam achilhah- Thalhun le Lhungdim
7) Asoh pa Senthuh

(c) Kuki Genealogy by Kuki Danpi bung 3:14
1) Songthu chapa 1. Thitou
2) Thitou chapa 1. Kumsing
3) Kumsing chapa 1. Thangpi
4) Thangpi chapa 1. Singmang le 2. Hangmang
5) Singmang chapa 1. Niel
6) Niel chapa 1. Lhoulhuh
7) Lhoulhuh chapa 1. Elmun
8) Elmun chapa 1. Doungel
2. Tonlun
3. Touhin
4. Touthang
9) Touhin chapa 1. Sehtha
10) Sehtha chapa 1. Sattong
11) Sattong chapa 1. Thalhun, Chongloi
12) Thalhun chapa 1. Thadou (adonthi tai)
2. Kipgen
3. Haokip
4. Shitlhou
(d) Kuki Geneelogy by Pu Ngul Ja Pao (Kipgen) __ Page: ( )

****************************************

Bung (2)

KHOSAT KHOCHEN JE DAN KI-INNEI DAN

Khosat je dan

2. Kuki nam mite hi haosat dei mi ihiuvin thingphung panga paipeh khai ding thanom cheh ina-hijehuvin, kholhing khomanga intam tah cheng ina-um pouvin atampena in somnga (50) bep inacheng uvin ahi. Amakai amahai cheh-a khosanom, haosat bolnom inatam jehuvin chomle choma khothah sat kichao tihi beitheilou anahin, khothah sat jonghi pilhinna pasal chuna tobanga jong ineiju ahi.
3. Khothah satna ding amun ajang nomtalheh jonle phun a phat lou le koiman kho asatngei poi. Amasan khomun dinga dei umnapen achun thempu pan ahtui ahinsan in ahtui chu meisalin aleukeh in, ahtui lon lhah chu avetna aset aphat akhen thei ahi. Ahtui chu apokeh jong le phalou, veilamma aphullhah jong phalu ahi. Amun nomlheh jongle phun aphatlou le kidalha a phunphatna muna bou kho kisat ahi.
Phun phatna mun akimu phat le Ahchal khat kithatna pumtheh bu kitungji ahi. Abanin kho lhimlhah akitin salu gallu lhut nadingin khotolam mun hoina khatna khomol akisemin, khomola chun song lentah khat kho lhimlhahna, thilha, sangah lhimnan akitungjin ahi.
4. Khothah sat hi jatni aumin Haosa, inpi Pu lamkainaa kho pumpi khothah satna kichonna ahi le ima seiding aumpon, chute louva neojo naopa kikhonei nom ahi vangle ahaosapa, aupa koma phate cha phalpehna athum masata aupan phalpehna apeh phat le bou khothah asat thei ding, kikhonei theiding, aupa ahaosa pa’n jong lunglhai sella akhonei, akhochon ding ahi. Ahi loule amasa tadia tuikhuh lailhatna achensah-a akholhin jep phat le phatah-a akhochon ding ahi. Aki-khonei panjong vohchal khat athaa aupa selpi khat apeh ding lunglhaisella kikhonei ding ahi. Upa phalpehna umlouva ama kisonga khosat auma aupa’n alunglhaimo jeh-a asam leh jeh thei ahi. Hijeh a chu eima kison mana kho moh sat lou ding ahi.

Kho Chenje dan

5. Khokhat akisatdoh jou teng khochen vengchen aumdoh theinadinga khosung vaipipo dingho noija banga hi semdoh tei ding ahi.
a) Haosa: Khokhat akisahdoh teng le mimo hen mithei tajong le mi upa chu tentia haosat sah tei ding ahi. Khosung vengsunga vaipoh vai hop alhahsam lounadinga akithopi ding penchai phate cha akilhen ding ahi.
b) Penchai: Khosung penchai kinjong hi thupi tah ahi. Haosa toh natong khom lunggel khom ahin, haosa thalhenga khosung vaipo jong ahi. Haosa inna akiheh akisoi aumjong le haosa toh kithoa thutan pichal bola jong pang ahi. Kihehnaa aleojo sang aum le penchai sum 10/1 soma khat alahding thutan sen kivahna anei diuahi.
c) Thempu: Khole venga akichen teng thempu jong hi aum lou thilkhoh khat ahi. Thempu umlou jeh-a lung lenga kho chao jong aumin ahi. Hijeh-a chu doithu kaothu thei mipa hen khat hi kho thempua koi teiding ahi. Amanjong khosunga veiset aiset chung hihen, chalha kou, changlha kou, salha kouna hijong le phatecha kin alah ding ahi. Gamleng sathat aumjong le themsa samuchong, sachegu apeh cheh diu ahi. Mi athoi jongle them thap aneh ding ahi. Tu Christian khang hin thempu ho muna khotinin Pastor aneicheh in ahi.
d) Thihpu: Kumtina loulho thingpohna dinga manchah heicha, chempong, akisem jouse kin laa khengding khotinin thihpu khat aneicheh in ahi. Thihpu pa’n thih khen nadinga pum, lungthang, sehpi sehcha bukim keija achop ding loulhosih-a in khata pumtha khat aneh ding ahi.

Bebul Belham

6. Khochenna jola hi mikhat in bebul belham le tubul tulham mi ni cheh akimat ding ahi. Ajeh chu chonni hanni hihen, jonni, dani hijong le bepa hi insung thoupo ahin tucha hi toh le tham pomo jilda geija kinla ahijeh-in be le tu hi aum loule hitheilou ahi. Becha hi sakinna sa-om kipeto ahi. Bebul hi mi kimkhat in akingailut pi akisahthei pi mi pou amoh lhen lhen-in ama vang bebul kiti hi eima insung thuguhjouse imchep neilouva seidoh peh thei eima toh kinai lam inko sopi hile aphai.

7. Tubul tulham: Tubul tulhamjonghi initeho isopinuho sung konho bou lhending aphai. Ichanu toh akichen man’a ichanujipa, isopinujipa met ding ahipoi. Isungkon bou tucha ahin, kichen vangin tucha akitithei poi. Isopi ji chu isopi ahibouve. Tubul hon pute satha nileh sakong amei lang changding, tulhamin ameineilou lang apoh ding ahi.

Ki-innei dan

8. Kukite ngaina in mikhat ajinei joule inpi sunga kumthum a’upa toh chengkhom ding, kumthum alhin phat le aupa’n phate cha ainchon ding aki-innei sah ding ahi. Kuki ngaina in nule pa gouhi mi upa’n bou aloding ahin naopa hohi aupan ainchon nile ama phatsah dungjuija um le bel jah lechoi thilkeo ho apehkham chen apeh ding ahi. Neojo hohi aupan alungsetna channa bou anu apa gou chan aneithei bep ahi, aupa aunu lung atomoa alungset lou le ima anga ding umlou ahi.
9. Tulai vangin koima upa koma kumthum cheng khomjou aum tapon ahitheina channa ki-inchon loi ding ngaicha ngen ahitai. Ahithei channa kima-inchondoh ding aphajotai. Ajehchu tulai numei hon chamlhet adeibehseh uvin inpia aumsot’u jong le kitomona bep ahijo tai.

Pichal bolje dan

10. Khosung vengsunga akiheh akisoi ding aumle aheh ding ten haosa inna jubel abuhding athu alhutding ahi. Ju-um tunglouvin koiman kamgumin mi hehthei ponte. Ju-um atuna athu alhut ding ahi.
11. Ju-um kitun nachu thupi thumang ahile haosa pun apenchai pa kin apeh a khosunga son le mon um tah khai upa phante tichan akoukhom sah-a haosa le penchai jaonaa pichal abolpehdiu ahi.
12. Min ahehpa chu munchom khochoma um ahile somol asolla agakou sahding ahi. Somola kisolpa chu akiheh ding tenin somol sum apehcheh lhonding ahi. Veikhat kouva ahunglou le akikoupan achanga apehding thumvei changeija ahunglou le haosa anoise jeha selpi leo ding ahi.

Pichal chaisa suhkeh thu

13. Khat le khat kihehnaa pichal chaisa asukeh aumle lhang haosa koma jubel tung henlang lhang haosan athu thahseipeh hen. Lhang haosa honjong amasa bangma athu atan pehuva ahile pichal bolmasa haosapa chu thusukeh pan selpi khat pehen. Lhanghaosa tilou haosa khatin achaisa thu haosa dang khatin nungseithei ponte.

Penchai sum lah dan

14. Khat le khat kihehnaa aleojo aumle penchai sum lahding ahi. Leona aum loule penchai sum jong umthei louding ahi. Penchai sum hi selpi (somli) ahijehin selpi leo aumle penchai sum chengli (4) kila ahi. Aleona jat laha 10/1 (soma khat) kila ahi. Aleopa hi selpi nile thum leojong le penchai sumhi pikhat seha bou lahding ahi. Penchai sum hi koiman nelthei ponte. Thuseivaihom ho kivahna ahi.
15. Penchai ho akivahniu leh ainneite jukhon ametsah diu ahi. Ajehchu thingkho lhum man ahi.

***************************

Bung (3)

KICHEN KIJON (NUPA TUCHA) KIJON DAN

16. Kukite ngainaa pasalin apute chanu (anu nungsang) ajon ding, numei hi anite ho chapaho toh kicheng ding ahi. Tucha nupa kiti hi teptena umlouva khang sottah kijong thei ahi. Apute chanu akilengtopi jonthei lom aumlou le apute phalpehna toh midang ajonthei ahi.

Neichan man neh thu

17. Apute chanu ajonding lom um nasaa atute khat chan jong ajonlou ule aputen neichan man selpi khat aneh thei ahi. Tuchan ajonding lom apute chanu ajonle moudoh nijongle “sakhi ajoija kiche, ahcha agilla kikel” tin tekahnan akiseijin kihoulim jong abaijin ahi.
18. Chuti louva michom dang khat ajon le bangbit phet akitin athusei athupat jong ahah jep in ahi.

Mou doh dan

19. Imou dinga idoh ding nu hi ichapa ji dinga nom mong mong hinam tihi dohchet masah ding ahi. Anop ada theipholouva mou doh hi kijumsona phatah asoh theijin ahi. Numei nu anom mongnai ti ihet phat le anu apa koma jubel buha dohna neiding ahi. Mou doh hi thum vei kibol ahin amasa pen nia hi moudinga ingaichat ideichat thu bou pohlutna ahin, innei langa konna jong ima donbutna umthei loulai ahi.
20. Aniveina chu “kape nauve, ahiloule hithei ponte,” ti kihilchetna ahin mi kimkhat vangin achanu julangle abola “hitheiponte” ati le ima nungsei ding jong umlou ahitai. Aniveina ju-um tung kitdinga tepna akichen vangle ilunggel chu guilhung thei nante ti kinep um ahitai. Anivei channa ju-um akituna kapenauve atiule anikho aphat kahtoh theina dinga athumvei lhinna ju-um tun kitding, mou pui nading aphat kahding ahitai. Khanglui laichun koima lekha thei anaumlou jeh-in anikho tah tah anakahthei ji pouvin, chapphou lai, mangvom lai, changmangsen, ahilou le chavang, tunpi, chuh lai tihin anakitem jiuvin ahi. Alang alanga kilungtona anei phat ule kihoulimnaho tuhchah theina dingin keptensa anakitha jiuvin ahi. Keptensa kithakhum sa nungah khat chu midang koiman deichat louding ahitai.
21. Ju-um thumvei lhinni le hin nupa langa konna moupui nile ahung kiginna dingu teptena hojong hetsahna neiding ahi.

Moupui nikhoa kimanchah dan

22. Moupui niding le tucha langa kona tubul, bebul le a haosapa le aheng akom au anao ahinkipui ding nupa ten ateppeh nao selpi lamkai le ameikhai ding khichang, lutom, laisui kimkeija hungkon dingu ahi. Khi le dah hi moupui nin kikhumthei hihjong le nunga ol peh thei ahi. Nupa (pute) langin jong mousa atha peh teiding ahi. Mousa hi inneilanga bebulpa vaihop naa alangtoa tuchahon abolkhom dingu khutbohman sathi jong akithum diu ahi.

Mou saba hop dan

23. Mousa hi gamkon langa inneipa atubulpa, abebul pa le ahaosa pan khatcheh asan diu ahi. Innei langa a inneipa, atubulpa abebulpa le ahaosa pa ahiloule aupan jong jukhon khat cheh atodingu jukhon saba chunga men le mol thu sei khomding ahi.
Long kaidoh man peh jedan
24. Mou puini le hin, gam kon langa kona longkaidoh man selpi lamkai khat ameikhai ding khipi chang khat le lutom, laisui ho hi thonmoa lut tei ding ahi.

Mousa kihop dan

25. Mousa hi alangtoa atu, abe, ahaosa le aheng akom akinaipi deh phabep khatin bou akhop ding anehkhom ding ahi. Kumhei golvah saneh banga miphun mipheh in mohneh neh lou ding ahi.

Moulhahna ankong

26. Mounu hi innei langa anute anite hon ankong aumkhom piuva amajon lang alhunteng leh ateh, akhang, au, anao tehotoh inchen khosah ahoina theidinga umdan, khandan lamhilna phatecha abolpeh dingu ahi. Innei langten mounu hi sumken, belken, thilken phatecha abolpeh dingu ahi. Mounun asen thila anei achunga kaiho chu thilkena ngense lou ding, got jong got louding ahi.

Sumken thilken pehding ho

27. Mounu hi amajon lang ajotni ding le sumken, belken, longkai, nam, tucha, kongvo, koite, samthi, hah le chao, ponve, ponsil, sinkhup (uphu), dan dungjuija avatho jouse gotpehding ahi.

Sahap poh jedan

28. Mousa hi sahap bol teiding ahi. Sahap hi gam konlangin amaho machama amoh pohdoh theilou dingu ahi. Innei langin, sahap pohna ding bengkong khat namkhat sahap khuna ding ponlhe khat toh agottha peh ding, innei langa bebul pan sahap chu agotpeh ding gamkon langa tubul pa chu peh ding ahi.

Mou gop dan

29. Khanglui lai chun moupuiho ahunglhun lhuni le chun thempun ahchal khata anagop jiu ahi. Mounu le moupa chu lhong kimlai khata atoubom sahuva, akom lhona chu jukong (thinga kibol kongphal lenkhat) a ju sunlut sa umding thempu pan ahchal chu alol ameh peh-a athi tokaha akisai sah sah ding, athikon taha akeng saidan chu avet-a phun aphat aphatlou ahetchen thei ahi. Ahkeng san akiti. Thempu pan akigom teni dinga phui samna, phitna, aneiding asamjang lhon khatcheh alahkhoma jukong sunga chu, alhahlutding phuichang asapjou tengle akigom teni chu ju adonsah ding “tunia pan nupa nahilhontai tunilhah-a pan nalupkhom theilhon ding ahitai” tia thu apeh ding ahi. Tu Christian khang vangin pastor pu lamkaina’n houina Pathen mina Pathen ang le mipi maija kigopna akinei tan ahi.

Kituineh

30. Mounu akipuidoh nia pata akitwineh (akiinlut,) tokah a anungsanghon achanu aina annehtwidon lhunle kon abolsah ngailou ahi. Chanun jong anungsanga anneh twidon abol ngailou ahi. Hijeha chu mougopjou teng sotlouva nupate inna kitwineh (kiinlut, kisulle) kibolji ahi.

Nao minthah (Nao khuse) bolje dan

31. Numei akeng neia cha ahin-neiteng le apute koma naomin thah (nao khuse) aboltei ding ahi. Nao apengin amin (……..) kasah uve tia aseiding ahi. Apu ten jong ahchal khata ahin gal lhalho dingu ahi.

Nao Laihup dan

32. Nao laihup kitihi numeijin anungsanga asopi pasalhon cha ahin neiphat le nao laihup agabol ji ding ahi. Chapang peng hi numei ahile abangin mou dinga kakimelchih kakikhamna ahi tin jong aseijiuvin ahi.

Thingsuh boldan

33. Numei a nao ahungpen phat le anungsanga au anao jite hon ahtwi le thing asuh thauva nao sohnu chu aganehsah jiu ahi. Thing hi asa ahin, numei navah in aneh le athi theng lou lenglhaa damthei ahi. Chule ahtui jonghi tha kilena ding thahat dohna ding ahijeh-a anungsang ten achanuu chu thingsuh agabol peh jiu ahi.

Mouting se dan

34. Mikhat in chapa aneia achapa ajinei teng amounuten voh atha masat pen sating chu, aupa koma moutinga ase ding ahi. Aupan jong ankong asema alhalho ding ahi.

Vohtha Veini na

35. Numei voh kitha aniveina ahi phat le gamkon langin nulam achop ding nulam jousen jong jubel akidop chehdiu ahi. Nulam achopjat chu sachanjong abolpeh ding ahi.

Vohtha Thumvei lhinna

36. Vohtha thumvei lhinna hi sanom ahin, gamkon langin akijoh nom jong le akijohthei ahi.

Nao pui dan

(37) Tuchan nupa (Pute) inna nao apui hi tucha le nupa kihet najong ahin, tuchan nupa ajana le vangphat kiholna jong ahi. Jolkai ja kibol asopi dang danga kibolhi khat le khat kingailutna thu ahin, thonmoa apui nading vangchu aman nepa apupa koma chu cha aneichana apui ding ahi. Apuilou le nupa noisenaa kilathei ahi.
(38) Apui dan chu tuchan ponsil khat le jubel athoa apui ding ahi. Aputen jong vocha khat a alhalho ding ahi. Anao pohna thei pon khat toh apeh ding ahi. Voh thapeh lalkei jong le ahchal khat beha alhalho tei tei ding ahi. Atuten lhalho ding phitding ngaichatnaa ahungpuiju ahijeh-a chu lhalho tei ding ahi. Voh thapehna aneile naopui sa akonga tanpeh ding sakin chelouding ahi.

Sumkhao Selkhao sattan thu

39. Koi hijong le nungah khat mou dinga adeija adoh nom le jubel atun masangin dongma (kingailut pi) anei aneilou dongtoh masa hen. Midang jong donghen. Gol kaneipoi atia akidoh jou akipehjouva midang khat in alheimangpi le alheimangpi ten adongte chu selpi khat pehen athu ala dongtoh lou, theitoh loupia jubel amohpoha min alheimangpi ahile ima nethei ponte.
40. Koi tobang tucha nupaa umsa achapana pata anakikhaokhi sa anakilhen sa khat chu mi chom khatin anu apa theilouva anajollhah-a akichenpi le aputen man le loubeh-in selpi khat nehen. Atuteu chu phaten lhalho hen lang lhem hen. Atute toh akitepna akiholna jouse asuhset peh jeh-a chu man leloubeh-a maithiman (sumkhao selkhao sattan man) na selpi aneh ahi.

Long man nehdan

41. Numei khat lhah longman hi anu chunga selpi hihen lang adang se vang selguol lahen. Anu chu thise ahikhah-a longman nehlou ahi khah le achapa tahpen chunga selpi nehen. (Hiche hi khanglui thuhet nadinga kisun ahin, tulaijin Longman akine tapoi.)

Sakeng khai dan (Tutop)

42. Kuki te hi tucha nupa hina khangsot tah tah ana kiloimat ji ihiuvin numei jong angainaa ani chate toh kichenga tu le pu hina hi khanggui hung kijopmet peh ji ahi. Ahin lah mi kimkhatin khanpi nunpi chu talouvin apute umna lam jong thei talouva ama dei dei toh ahungkichen phat uleh ichanu sungkon itute laha ijongthei ding jong umtalou, ijongthei dingho laha ijong louva athi nukhah pen pa chunga chu athi nileh vohcha khat kithatna tule pu (tucha nupa) ihitapouve tinaa sakeng kikhai ahi. Atuten jong apu pau chu selpi khat apeh dingu athipa jah le choi heicha, chempong, tucha, tengcha geija apeh diu ahi. Hichu tucha nupa hina atopna ahitai.

Numei man

43. Pute khanga pat numei man kituh dan hi ama ama phungin achomcheh in kipelna ho um jongle Kuki te numei man kituh dan chu alhongpin atamjon noija bangin jat (3) in inache piuve.
a) Jou som a kitu ho: Man lamkai ding selpi kisuisa khat, ameikhai khichang khat (selgol), Dahpi khat (khap get), khito khiba 2, lutom laisui, sel amohchengse chu selguol ahin suma jong kaithei ahi. (1940 masang chun selpi khat ks. 40/-, selgol jou khat ks. 20/- a anakikai ahiuve). Thil kending chu selgol khat, khi khat, hah, chao, samthi, tucha, kongvo, longkai, nam, sinkhup, ponve, nih, ponlhe, sumbel (bel ken). Sum eng bel phing khap get, lhahna vohpi vohchal.
b) Jou get kitu ho: Selpi akengding sa man kikaiding, ameikhai khi chang khat (selgol ding), dahpi khat, khi khat, le lutom le laisui thil ken ding chu khi khat, hah le chao so samthi, tucha, kongvo, longkai, nam, sinkhup, ponve, nih, ponlhe khat sumbel (Bel ken) be ahi.
c) Jou nga kitu: Sel jounga kiti hi man lamkai selpi kisuisa khat ameikhai khipi changkhat, le selgol jou (3) hiding ahi. Abangkhat in selgol jou (5) lhingsela kitan jong aumin ahi. Satha le thil kenho le khi khat lutom laisui jouget a dungjui ahi.

************************************
Bung (4)

GOLCHA KIVOP GAMLENG SAKAP THU

44. Golcha ni kivopma sakap aum le akappan sa kinding abonin kilah doh hen lang, adang se chu akibangin kihomlhon hen. Vangset pia mikhat akap khah lhona athi le tohsoi thua seiding ahin atohsoipa leo na chu akivoppi agolpan hoplia hop khat 25% adit hu ding ahi.

Golcha kithang khong thu

45. Golcha kithang khong tenin sa apohlhon le amasa khatjoh sangin asimding, abanna apohkit lhon le amasa simloupa chun asim ding asim joh joh chun sakinjouse akilahdoh ding aval chu akibanga kihomlhon ding ahi. Mi gencha apohlih khah lhon le aman akibanga aditkhom lhonding ahi. Mi apohlih khah lhon jongle akibanga leolhon ding ahi.

Sa kikap hangin mi atha thu

46. Thela kikap hang sa khatin mi asuhkhah-a ami jong asajong ania athi leh mithat sa chu aluhom cha jong khosunga pohlut louding ahi. Mi that sa chu khosunga akipohlut le asong neijin ahi tin gollui hon adeipon ahi. Apolut auma chutobang thilse ahungum khah kit le aumna te chu sa polut ten selpi khat a akosa ding ahi.
47. San asuh khah pa chu athi lou le asa chu khosunga akipolut thei nai. Sa vang chu san atohkhah pan akisim ding ahi. Akijenna abeijat chu sakap pan adit ding ahi. Akitongkha pa toh kivop ahi le akitongkha pan hoplia hop khat 25% aman kidit hen. Adamphat le sakap pa chun vohchal khatin lhalho hen.

Satha chungchang hamval thu

48. Satha chung changa mi ahamse ahamval aum leh ahchal lhingtah khat le ju dangkable khat atoa khopi salha akou ding ahi. Ajehchu ama hamsetjeh-a mijouse sakap louva aumding chu mijouse dinga nasa ahi. Hichu abolnom loule haosa pan ahcha atoding hichenga chu kho salha akouding ahi. Kitolbol ahi phat-a chu haosan ahcha atoding ahitai.

Sapoh sa vailhun dan

49. Sa kap sapoh nile khosung miten ajahphah nading mun khata salu po pen penin ahinngel panding adang jousen jong aw kitoh taha ngel cheh ding ahi. Hichu ajaphajousen gamkon hon salen samang hat ahinlhut diu ahi ti amahet nading jong ahi. Khosung nupi jousen jong salop ju ahindop cheh jiu ahi. Humpi hi sa minthang ahijeh-in humpi thanile khosunga polut louva khomola kilhut ahi. Humpi chu thempu’n alhim ding amosona aphona amojeh-a thi ahibouve tia kiseikhum ji ahi. Gamsa hi koiman ajoh ngaipoi.

Sakin chedan (Gamsa)

50. Sakin chedan chu (Gamsa)
a)Sating: Koichan hijongle gamsa that jousen asung ting iupa peh cheh ding, apoting langkhat ijolpa pehding alang khat eima lenlhahna iupa pehding ahi.
b) Sangon: Koi chan hijong leh gamsa that aumleh sangong hi inu man nepa, ipute peh cheh ding ahi.
c) Sa om: Gamsa that jousen sa om hi ibe bulpa peh cheh ding ahi.
d)Sa kong: Gamsa that jousen itulbul pa le itulham pa hi akong langkhat cheh peh teiding ahi. Tubul pa chu ameikhai lang chang ding ahi.
e) Sa muchong (Sa chegu): Sathat jouse kh thempu hi sa muchong apeh cheh ding ahi.
f) Meithal sa: Mi meithala gamlenga sa that aum le aphei khoilum apeh cheh ding ahi. Tulaiyin vang a tamjon amal langkhat apen ahi.
g) Nulam sa: Gamleng sakap jousen nulam sa aphei son apeh chehding ahi.
h) Apengjum (Angel peng): Gamsa that jousen khopi salha kouni ahchal tohpachu ah tosa apengjum apeh cheh ding ahi.
i) Adah lang khat: Gamsa that jousen adah langkhat hi sapohsaa ahoppeh ding ahi.
j) Aphuh vun le asung: Sa tha nileh aphuhvun le asung hi nupi savailhun judom ho honpeh ding ahi.
k) In chen: Sa that aum leh khosunga cheng jouse intina inchan alhoh cha hijong le abolpeh ding ahi.

Insa Sakin chedan

51. Insa Sakin chedan noi ja bang a hi:
a) Chon ni hanni leh sating, saom, sangong, kong, tomsa, themsa hohi gamsa banga cheding ahi.
b) Mithi kosana sa ahi leh sating saom, sangong, sakong, tomsa, themsa, hohi gamsa banga cheding, athipa achanu atahpen in samal akal ding ahi. Chanu anei louleh asopinu koma, sopi jong aumlou leh, anite laha atah pen in apohding ahi. Chanu aneileh adang in pothei ding ahi.
c) Kithoina sa ahile saom, sa kong le themsa tilou adang chu chetheilou ding ahi.
d) Thempu hi gamsa ahile samuchong pehding, kithoina sa ahile amal pehding ahi.
e) Mousa hi tucha ten sahap akipoh ding, aupa mouting apehding ahi.
f) Naopui sa hi tucha te akonga tan lhahpen ding akipoh ding sakin dang umlouding ahi.

**************************************

Bung (5)

HUNPI KUTPI LE NIKHO THUPI HO

Hunpi kibol dan

52. Hun kiti nikho hi Kuki nammite dinga nikho thupitah khat ahi. Ajeh chu insung mipate khat cheh dinga mailam kum khat sunga ainchen akhosah aphat ding aphatlou ding phunsanna jong ahi. Hun, ahkang tha, hi meithai tilou mipa doikhit thei jousen abolcheh ding ahi. Huna tha ding ahkang hi amul jong khat cha vomlou ahkang chal hiding ahi.
53. Doi khom ding chu tuchapan sething toi akanei khat alah ding leitola aphuding ahi. Ahkang gu koina ding chu gopi go nanga kisa doibom khat hiding ahi. Doibom chu tucha pan ahkang mula hoisella ajep pahleh ding khoigipa athoimet dimdem ding ahi. Ahkang chu thempu pa leitola kiphut doikhom phunga chu ahchal chu alol ameh a phun asanding innei pa dinga phui asama ganlhaina abolding ahi. Aganlhainaa chu, “Vo Pathen hiche inneipa hi khovei tulaiphat geija damsel auma nangma nahin houthei kit ding le hiche ahcha hi ahen sung lam hinnga henlang ajetlam hindelpha hen” tia ahcha chu amehlih-a tolla alhahsah teng aseibanga chu ahung umle phunpha ahi. Ahkang sa chu tucha pan amul ahongimsel ding chi, malcha, solouva ahulmin thoding, amin phatle doikhit inneipan agu jangkhat cha subong louva aphe cheng aneh ngimsel ding, agu chu doibom sunga akhumding ahi.Doibom sunga chu ahkang gu vohcha lu le kelcha ki ahelhop ding ahi. Ahellhop nading hi vomgui ahilou le khaopi nanga hellop ding, gopi gokang ni hi doi solla tunding ahi.
54. Ahkang tha ni ajing le chun innei pa chu himachaa potdoh louva bohjal ding ahi. Ahkang thani lehin inneiteniltucha pa dinga changho1 val-leh le sagop ngagop tui tah a ahonpeh diu, ju jong achihteng atuitah asunpeh uva tucha pan jng hinkho nop aman ding ahi.
55. Chapang khangdonghon jong apu api teho koma juum akipoh uva juthah agaboljiu ahi. Apu apiten jong ahnou khat beh akipoh uva juthah agaboljiu ahi. Apu apiten jong ahnou khat beh ahinmatpeh jiuva tut e jong kipahlheh jiu ahi. Hunpi ni hi belpeng khopnin amangun juchih tah um lencheh in akidopkhomun inpipa (haosa pa) sumbuh a akhomun, nupiten insunga haidip akhomun ahi. Chapang khangthah ten juum khat cheh akipoh un leitolla adonkhom jiuvin ahi.
56. Hun nikho hi ni-loupi ahijeh-in aphat le anikho akito theina dingin 1948 kum Kuki ngaina dan semhon noija bangin nikho ahinkah uvin ahi. April lha (12) nilhah langa doikhom lah ding April (13) nia ahkang thading, April (14) nia bohjal ding, April (15) ni hi hunpi nikho hiding phatah a nitding ahi.

Hun hungumdoh dan thusim

57. Pu Singmang pa chanu Japhal chu anungah laitah in thilhahon ahungkaimang tauvin ahile anule apa aka ka lhon laitah in amang lhonin henu le heap nakaka lhon sangin intoma seka kah-a khun ahchal kang khat hin-khai lhon le chun phajonte ahinti peh lhontan ahi. Amanin jong achanu seibanga abollhon le phat chomkhat jouvin ahung haothei lhontan ahi. Chuphat-in midangho jong ahungthangse tauvin ahinbol cheh phatuva hun, ahkangtha, hi hungumdoh ahi. (Hetjaona bep ahibouve.)

Chang Kut Kiboldan thu

58. Chang kut nikho hi Kuki nam mite dia niloupi khohtah khat ahi. Kumtina bollou hitheilou ahi. Kumthah anthah lopna jong hithei ahi. Loulaiya muchi phinke, balke, kolbu le changpal lhun phat jong ahin, neh le chah lhasamte dingin jong kiel galjona lungnop kipana phat jong ahi. Kut nile hin intina changlhah kisua, kutju jong neng jengjunga kinea, kidon ahi.
59. Gollui lai chun changdong ho jong aphungin abotdoh uvin sutkhom phungtoh ahelbeh uvin changlha koujong aboljiuvin ahi. Chapang ten jong apute apite koma juthah agaboljiu le apu apiten jong ahnou khatbeh ahinmatpeh jiu ah. Kut nikho le hin kho thempu’n mi veiseho changlhah alhappeh-a anehsah le anatna adam theije tin jong akiseijin ahi.
60. Kut nikhole hin khosunga sei ngailou dan sukehho aumkhah jongle aleova lom leosah ding hilthei phothei jong hilding phoding, kut nikho ahin khosunga thunoh baotamna jouse hi suhtheng ding ahi. Yechang jong suhthengna ahi.
61.Mailam khosung kivaihop nading le loulho nading thujong kihoulimna boljingding ahi. Kut nikhoa hi ateptena umlouva khosung vengsung dinga kipa golnop ajat jat bolthei ahi. Tukhang in khangthah tehon stageshow, lam le chep le nungahho melhoi kitetna jong aboljiuvin ahi. Eima jat le nam chonchan lam le chonchan lasah khongbeh nahohi midang jatdangten amudoh thei nading le ijat inam chonchan phaho achoisangna dinga kut nikho hi ichenna jolla mansohkei ding avatin ahi.

Aikam thu

62. Aikam bolje dan hi jatni aumin ahi. Khatna chu kumsih le vei khat molsa-tha tia khosung dinga natset satset dalna dinga kho thempun mipi dinga pathen houna abolpeh-a ai alhimkhum ding aikam akhading ahi. (Lamkot soa abolding ahi.).
63. Nina chu khojet khovei ah natset sumphuh sensi alange ti thu akijah le khosung lhun masang khopam lamkotsoa aikam kibola khosunga nat phalou veiset aiset kidaldoh theina dinga nat le sat hinpolut thei miho khosunga ahunglutlouna dinguva kibol ahi.
64. Aikam kella chu lekha tahding koi koi hijong le akhoneite dong louva janna hunglut aum le sum chengnga, vohcha khata gap ding ahi. Aikam kela kon mi ahinkouva koiman adonbut loujeha hunglut ahile gaplou ding ahi. Ama chu doh-a katheng nai atile lhadoh ding, katheng nai atia nunga natna ahungum le selpi khat gap ding ahi. Katheng poi atijongle selpi khata gapding ahi, mi hunglut tatia bollouva aphatjong le bollouding ahitai.
65. Khojet khovei natna thu akijah-a aikam akibolle phatah-a sun chana bolding, aikam phunga akhoneiten mi anga ding, khosunga umho chu koima khopama potdoh louding, apama hungjong lutsah louding, chule khopama khopel lam sat pehding ahung hungchu lamma solding, khusunga hungnom mong ahijongle anchang le bel pehdoh ding khopamma gesahding, ajing khovah phatle bou thempuhon amaho chu phatah-a chonbeh loupella alipdiu chule aikama ahtui chu akinudiu chujoule bou hunglut theiding ahi. Chucheng bollouva hunglut aumlehselpi khat leoding, aikama kisumang jouse toh adit ding ahi.
66. Aikam phunga chu uicha luchang kikao kadah-a molkang khatna kikamma jinlam lang ngaa melse tah-a kitah ji ahi.

Muchi nit nikho

67. Muchi nit nikho lehin khopamlamma kotkha ding ahi. Lamkot kikha munasaa hunglut aumle achepai lounadinga seipeh ding ahi. Akiseipeh jouva achepai nah nah le selpi khata gapding ahi. Akhonei ten lamkot akhalou le koima genthei ponte.
68. Kum thah ahung lhunna muchi tuphat ahiteng le muchi tu masanga muchi nit nikho hi phatecha manding ahi. Amasapen a haosa nun muchi chivo jouse aga lhahdho sohkei ding ajing nikho le muchi nit nikho chu mijousen anitcheh nadinga kholhangsam pan kholhang ahinsapma mi jouse ahetsah sohkei ding ahi.
69. Hiche muchi nit nikho le hin hiemlap, khola chedoh, gamlah-a chedoh, umlouva kitup tah-a nilhum keiya nit sohkei ding ahi.
70. Nilhah langle kholhangsam pan anhon phat ahitai ti ahinsap kitding hichephat le chun an kihonthei bep ahi. Ajehchu muchi nit nikho hi phatah-a akinit louve loumaa muchi aphathei poi, abitthei poi tia phatah-a kinitji ahi.
71. Hiche nile chun khosung dan sukehho jong jubella gapding muchinit nikho palkeh aum jongle jubela gapding ahi.

Sah nit nikho

72. Khosung vengsunga mi khat athi le avuini jinga chu koimacha vahdoh potdoh um louva sel nitding ahi.
73. Khojet, khovei, khokim khovella mitha, satha, tuija thi, thinga thi, mase pua thi, thise jouse chu ajapha channin sahnit nikho anitcheh ding ahi. Anit lou apelkeh aumle pap koh nadinga jubel khat-a gapding ahi.

*******************************

Bung (6)

KHANGLAI HO KILOIKHOM DAN LOMPI UMDAN

74. Kuki nam mite dingin lompi hi phatchomna tahle mijat dangte sanga iloupi nau chonchan pha khat jong ahi. Kho le venga akichen nah poule lompi, lombung, lomnei ti hi umtei ding ahi. Aumlou le jat namchondan helou mi kichehlou ngen chengkha hiding ahi. Lompi hin khosung, vengsung jong anopsah-in, ahahsa alhasam jong apuihoija ahuhdoh thei ahi.
75. Lompi sunga hi thoupo ding lom upa mini, tollaipao khat, lom penchai pasal ni numei ni lhendoh dingahi.
76. Lompi sunga thunoh baotam aum leh lomupa teni kin ahi. Lom upan achaisa chu haosan jong asuhkeh ngailou ahi. Lom upan achailal vang haosa khut lhungding ahi.
77. Lom upa pichal boldan chu suhtuma ngalpeng chena ahilou le taichena, kong khaiju chepna tui talen donsahna hichangei chu abolthei ahi. Haosa pichal alhunvang le selpi Leona gei ahitai. Lompia kona kinodoh chu itobangin lal hen lang gentheina tohjong le nungah gollhangin ahulou, avet lou ding ahitai. Anu apa lhase jong le haosan jong aseithei lou ahitai.
78. Lompi vaikon kitotheina dinga lom pengkul mut pan jingpi kithophat, anhon phatna pengkuk khatvei ahinmut ding, mijouse kithou cheh-a an akihonding, an mindonle vaikon nadinga veikhat ahinmut kitding,lompi jouse khomola kisuto sohkeija thakhat-a louma ajot diu ahi.
79. Louma abun tengu le gollhang nungah kikahhalla bung chehding, mahei themni khat majeta khat maveija panga ma ahin-hei lhon ding ahi. Mahei theilou maheija apan khah le tohma achal theipoi. Ma bun nasunga jong ahat, ahatmo kikahhal chetna bung ding ahi. Louma bun petna ahatmo athase amachal mo aumle tollaipaovin ato ahinjep peh ding ahi. Abang jongle ahin hu ding, mahei tenin phatah-a ma ahinhei lhon lenatoh jolal ti umngai lou ahi. Matou mabun nading phat chu tollaipao thu thu ahi.
80. Lom juneh nileh maheithem ho chu mahei ju chepsah ding, tollaipao le lom upahon jong jukhon amat cheh diu ahi.
81.Khosunga saai changai aum jong le toh le tham golnop kitichen chu lom nungah gollhang kin ahisoh keijin ahi. Achong ding ahang ding jousen amasatah-a lom upa teni koma tepna hetsahna anei masat ding ahi. Lompi ho hi kho khat le kho khat jong chon joudinga kikoutoa, sel kalna, lamkolla din jousea thanom tah-a analhakhom jiu ahi. Eimite din lompi hi tah le don khang kikhelna khatjong ahi. Tulai khangthah ho a-school kaikhompi, a-training kaikhompi tia golle pai melchihna le kimelhetna anei banguva, lomkhatna anabung khomho jonghi ahen lam atehgeija kisumilto lou ahijehuva “lom le gol” ti paochang hi ana um ahi. Lompi natoh hi eima kiloset kichangchunna umlouva, mijouse tanggolla ahao avai umchom louva phatchomna ahin, adeh-in chaga genthei teho hopdoh najong ahi. Pathen deilam tah kiloikhomna ahi.

Lom sel neh

82. Lomsel neh hi lompia jao nungah gollhangho dinga hinkho nopna le khangsunga seichah thei thu loupe khatjong ahi. Lomsel neh phat le lomsel khomjong hi thupi tah ahi. Ajeh chu lomsel neh hetjing nadinga kitung ahin, ahoina thei chana kijema asana thei chana sang ding, loupitaha bolding ahi. Lomsel khom putni jong le nungah gollhang jouse thanomtah-a ajaocheh a, khong le dah pengkuk kithoa thongjejua kipulut ji ahi. Hijeh in golluihon lomsel khomjong hi analachoi uvin ahi.

(a) Lomsel khom lachoina
1. Thing dang song dang motjongle,
Changsel mangding kalhuh na;
Na mot loujenin.
2. Lam tol pam sol kahoina,
Melhoi toi thing nang tobang;
Peng kit tapon te.
(b) Lom ju neh
Lompi ho hin natoh natham akichaiteng le lhaseh-a lom juneh hi golnop khat-a ana manjiu ahi.

(c) Lompi mou lhah
Lompi sunga jao nungah khat chu chongmouva hai lama kilha aum le lompi hon jong jule dumom in analha jiuvin ahi.

Som ge dan

83. Kuki nam mite hi agollhan tila patna ajinei chan geija inna geh louva somlenga asom te ina geh ji ahi. Som ge dan hi koitobang komma geding teptena aumpo’n khosunga ana kisahthei theipi koma ageh ahi. Nungah khat inna hi gollhang tampi jong geh thei ahi. Kuki te hi tuhbem som te inahiuvin atuhcha som hi ajineu tokaha asomnun ajilla apopeh ahi. Som tam nei nungah khat ding chun kin lentah apoh ahi. Somnu sompa kiti chu akidei akingai dongma hilouvin golle pai sopi sanggam banga kingailu ahi. Som leng golhanghon nilhah phat le asom lennauva chun them asauvin asom nuuvin sal atipehin alomte imut masanga chu somnu chu lallheh jongle imu ngailou ahi. Asom nuuvin asomte phatah-a alimbol in alupnau geijin abolpeh soh keijin, somgeh gollhanghon jong asom teu dinga avatna chana natoh natham lam hihen kinkhoh dang dang hijong le nasa taha akithopi jiuahi.
84. Som geh golhanghon som voh akichohuvin asomte avahsah uvin kumlhun tengle somvoh akithau vin nomsatah-in anekhom jiuvin ahi.
85. Asom nuu ajinei tengle asom-hon ait lheh jiuvin ajiding te koma meivah chainman adel jiuvin ahi. Hiche meivah chainman sum hi vohnou khat kichoa asomten avahding asom nuu ahung kituineh phat le asom nuu toh akithauva anehkhom jiu ahi.
86. Meivah chainman thumna dinga somnu jinei nading te kom ju kisunga kithum ahi. Moupui langten phatecha apeh ule ima seiding aumpon akhutsin thimuva lunglheina aumloule som gollhanghon moupuiho chu kot akhaden uva innoija malchaphoh le changchu alhutden jiu ahi.
87. Somnu hi chongmouva hailamma cheding ahile asom honjong nasatah in alha jiuvin akilhiso pi pi jiuvin ahi.
88. Asom nuu jinei jouva ama khel thei naonu nungah aum le anun asomte chu alhoding abanjoma agesah ding ahi. Chanu dang aneitah lou le vang asom golhang ho chu phate cha alhahding som danga gehdiu ahitai. Asomnu umlai sunga sompel aum le asomnu din anomthei pon amadin jong ahoi poi. I somnu umlai sunga hi som pellou ding ahi.

*******************************

Bung (7)

CHAWN LE HAN
(Saai, Changai, Galai)

89. Kukite dingin saai kiti hi gunchena le loupina khat jong ahi. Ajeh chu pasal hija tha le mat nei joulou chun sa aai joulou ahi. Ei mite dinga pasal khat in sa jou ijat atha am? Vei ijat aai jouvem? ti hi thupi kisahlheh ahi.
90. Sa aai maset teng le solgum chu atha chan amoh kho kho thei ahi. Akhosa chu phatecha amelchih ding ahi. A-ai phat le sela aai ding jubel (5) toh atho ding hichu moljouna kiti ahi. Athumvei naa chu ana khosa jouse abonna amehkhuma akhoding, selchal khat-a akho ding jubel (10) toh athoding ahi. Hichan geija aboljou phat le selding (3) vei kitia athini le kilam ding, vangama amanga cheding ahi. (Thum vei lhitlou akilam poi).

Humpi aid an

91. Masang lai kholkip kholjinga inachen lai uchun mihem le sahem hiinachengkhom ahi. Nikhat hin sahem pan kumsing sel chal ahinthat tan ahi. Ahungkihou uvin apichal ahinbol ule sahem pa (humpi pa) amotan ahi. Chuphat in sahem pan tukal mihem pa le agencha chunga kahung khanset kitle kajem vom kalungchang hihen tin hah achoi tan ahi. Mihem pan jong alam louva sahem pa chunga kachaset le katuhkhuh lalungchang hihen tin akihahsel tan ahi.
92. Chuche jou phat sotlouvin sahem pa ahungkhanse kittan, meithai pi ahtui ahingu tan ahi. Khothang akampeh ule amalbul akhopeh tan ahi. Meithai nu twikhaija agache le lamsah langa pan ahungchomlhan akibai khoh khoh in itinahim tia adoh le kengkouvin isut peh ahi tin akilep tan ahi.
93. Hijeh-chun humpi tha nile mikhat-in “ipijeh-a thi haimo” tia ahinsap a adang sen, “Meithai pi ahtui aguh nalama amal kengkouvin asutpeh, jamuvo” atiuva chomkhat jam ji ahiuve. Chujou le ahtui asekeh khumjiu ahi.
94. Humpi ai nile saai pa chu numei vonna kivonna asam akipheh ding, nih akichen ding, ponve akive ding, longkai apoh ding, muitunga pat alhuh-a khomol lam ajot ding, Humpi ngeikhil chu thum vei ajep ding ahi.
95. Humpi ai nile sasit kibolla pasal jousen ponjang akiah ding golni goithuma sa angel diu “li li li li ho ho ho ho” atiuva nungtoi matoi atho dingu saai pan “kathange” ati ding “tah chapa napun kapu joulou, napan kapa joulou, nadung kakal kalkhoplou, navai kakal kalkhoplou” atia akal ding ahin lekal kit ding velnia akal ding ahi.
96. Saai pan ahtui aneha humpi pa song chang khat apeh a aneijou masasa tia akitetpi ding chutah le iba kaseijem, keiman kanejou tai atia sa noise theina sanoilhahna thu aseiding ahi.
97. Mihem le sahem in sakhi ana bolna aumjeha chu ajeh beija sahem pa chu kithat ngeilou ahin, ama monajeha thi ahibouve tia kikaona anabol jiu ahi.

Sel kal dan

98. Kuki te din saai changai nia sel kal jonghi gollhangho dinga hat kitetna khat jong ahin chon ni han nia sel kala hat jong chu minchena maipahna jong ahi. Chutobanga selkal theina dinga chonsel chu chonsel khom le amai kisutoa aki teni le alu chu khomtoh kihalbeh chahkheh ahi. Chu joule mi ham mi aw ajah louna dinga anabeng sunga meichang jaolou meithal chu ana sunga kikapma anachang kipokeh sah ahi. Chujou le atahsa lang achatheina loudinga suhtuma akong kitehbang kit ahi. Chujou teng le bou nomsa tah-a selkal kibolji ahi. Sel kala hatjepse chu sel chunga ponlom asebeuva kitet jiu ahi. Abangin pon lomli lomnga geija sebe jou jong aumin ahi. Sel kal theina dinga selkong tehding jong chu mi jousen amoh te ngai ahipoi, achong pa sanga upa jo hon bou ate thei ahi. I-upa chonsel chu naopan akong akitehngai poi.

Chang Ai Dan

99. Kuki nam mite ngainaa changai hi minute abol ahi. Minu te dinga changai hi minphatna mai anna ahi. Kuki ngaina a chu gamlen satha, thangkam, pelson hi pasalte kin ahin, muchi chivo chang le mim hi numeite kin tobanga chang hao kum le minu anaai-sah jiu ahi. Changai dan hi amasa penna ahchal khat-a aaiding ju dangka bel (3) toh athoding ahi. Aniveinaa vohpi khat-a aai-kit ding ju dangka bel (5) toh athoding ahi. Athum vei naa sel khat-a aai ding ju dangka bel (10) toh atho ding ahi. Hichangeija chu abol jou phat le sel dinglhu kitia athinile alei tolla kilama song kigol pehji salang ki kopeh a hichenu chu vangamma amanga cheding ahi. (Vei thum changeija bol jou ho bou chu kilam ahi.)

Gal Ai Dan

100. Gal that jousen gal aai thei ahin amatah in that hihjong le akivoppi agol khatin atha chu akitanna (gallutan) na apankhah jong le alu atan jeha chu aman jong gal aaithei ahi.
101. Gal ai nileh gal that pa hi nasatah-a kikaoji ahi. Galla thisa ahetphah chan min aphah-a chuche pa lha hungo chuche nu lha hungo tia asapji ahi. Ajeh chu aman amin phah galla thisaho chu athajeha amahi katha ahi tia kikaona anei ahi.
102. Galla (sim bun builu alhone gungal akaipi taije sim bulai tha kei laitha, khokema dong nol nae) tia la kisaa galan kipea ahi. Gal sol chu veilamma kivela galai pa chun tahchapa namtin kho vaiphei laija (“kip hison cha, gen hinson cha kim hinson cha” tia ama phung min apat ding.). Keibou kathange Tinchan lha hungin Lhangdei lha hungin tia asap ding ahi. (Tinchan le Lhangdei hi galla anathi masa ahilhon jeha amani lha akou ahi.).

***********************************

Bung (8)

LOULH THINGPOH THU

Ki khoheng louhal thu

103. Kho khat-in akho hengpi toh gamgi-chin loua alhodig le ahalding kon le mei lam phatchan phet uhen lang akhoheng haosa pa jaha seimasa hen. Lou halni jongle ahuthei chanin hu uhen. Akho hengte gam chu meijin akah lut khah le kithou henlang phalmit uhen. Chujou le lou neihon juble khat buh uhenlang achol jouse toh chep khom uhen. Khoheng haosan jong gam polman delda hen. Chuti louva lou lhouhon koina hetsah louva ahaluva gam meilam jong phetlou ahiu le meiphal thacholho chu ju dangka bel khat in vah uhen lang gamnei haosa chu gampol man selpi khat peu hen abeijat chu loulhou jousen dongkhom uhen.

Ki-khoheng gam lah thil kilah thu

104. Koi hijong le gamnei pa donglouvin mi gamsunga thil lathei ponte. Mihem manchah thei thil jouse imacha mohlah hih-hen. Alahnom adeichat aum le gamnei haosapa koma kithum hen lang kilahhen. Chutobang-ma chun koiman haosa het-louvin vadunga nga moh lhei-thei ponte. Haosa hetlouva nga lhei gamjang thil mohlah aum le sel pi khat leoding ahi.

Ki-khoheng thil kaithel thu

105. Kho khat le kho khat, gam khat le gam khat kinaija cheng te hi chang kaithel jukaithel, gan kaithel nei teiding ahi. Kaithel khat chu imatih chanin kijang thei hihjong le chang hah kum, gan hah kum jong le aphat dungjuija kaithel kitoh kisem ding ahi. Khosung kaithel vala joh aumle selpi leo ding ahi. Ajeh chu khosung kaithel kibolhih le min aman tam tamna khodang kom ngena kijoh le khosunga adeicha achonomho chu changjou lou ding ahitai. Hijeh-a chu ikho sung ivengsunga khat le khat kiventupna dinga kibol ahi.

Gancha lou lut thu
106. Mi kho sel le loi louva alut le lounei pan a gannei pa koma seipeh hen. Aseipeh jouva alut-sah kit le selpi khat leo hen. Tho atumvang nah nah a lut ahile louva asuhset anehmang jouse chu aman dithen, louva lutjongle ima asuhset anehmang loule leosah lou ding ahi. Khosung gancha jong chutobang-ma a chu ath tanding ahi.

***********************************

Bung (9)

KIMIN PUT KIMIN SAH DAN LE THEM JIL DAN

Kimin put dan
107. Kuki nam mite midangho sanga ikilam-dan nau le iloupi nau hi ipu ipi min iputu jonghi ahi. Jatdang namdangte hitobanga min kaput aumpoi. Mikangte hon amau khanggui het theina dingin aminu angahnaa minkhat kitohchet-in amang uvin, apu khanga pat atu acha khang geija min khatseh aneiyu ahi. Hichu amaho inkon sung hettheina-bep ahin, koi apu hija koi atu hidingham ti hetkhenna jong aumthei poi. Khanggui simna thei ahipoi. Eiho vang ipu ipi min cheh iputjeh-uvin apu atu het khenna abaijin, khanggui simnan jong abaijin ahi. Chena lhongpia apu api min putding ti ahivangin ama pu le pi min aput chehding aphai.

KIMIN SAH DAN

108. Kuki nam mite kimin sah dan hi jatdang hotoh akibah luna aumin ahi. Atethoh khatin khatin Kawlte khu Oo kiti pao chang ajoo poule isanga itabanga henjo hijongle aminna kikou thei ahi. Mikangte jong khu Mr. Miss, Mrs, ajao poule itobanga isanga henjo hijongle amina kikou thei ahi.eiho vang chutobang ahithei poi. Ikouding pa chu isanga henjo hei, dongjo ham? Ilengpi ham ti kivea hepu, hepu, henu, heni, heu tia ama minchu kikou thei bep ahi. Isanga henjo khat minshah louhella amina moh kouchu ama noise vetneona tobang ahin akibolngai poi. Chin mi nam kimkhatho khun, kanu kapu, kapi tin amaho anu a pa tah tah jong akou uvin ahi. Eiho vang chu henu, heap, hepi, akitilou le adihthei poi. Kapu, kappa kapi, kanu tihi midang koma isiteng le bou kimang ahin ama tah kouna a kimanglou ahi. Chule eima toh kimelhet khah loubeh michom dang ahivang le kappa. Kapu, kapi, kanu, kau tia kou thei ahinai. Ikimelhet pisa ama min jong itheisa vang chutobanga koulou ding ahi.

Atu acha mina kikou dan

109. Kuki nam mite hi cha ahinnei phat le ama minna kikou talouva koinu, koipa, koipu, koipi tia atu acha minna kikou ji ahijeh-in acha masa chu anu apa dinga amin manna chamasa tin akiseijin ahi. Amavang acha min atu mina kikouho hi amatoh kilengsoi alengpi lom khatna alhahpi agol apaiho le aji’n bou aman ding ahi. Isanga henjo khat chu acha min, atu minna kou chu alompon ahi. Isanga henjo ho acha mi atu minna kou chu kijamo na joh ahi.

Kuki te them jildan

110. Kuki nam mite dingin ahinkho sunga akivahhing theina dinga them jilna school anaum chompon ahi. Aneova pata ahung gollhan, ahung nungah tokah sunga hi asanga henjo anute, apate, anite, aute, ho koma notoh natham loulho thingpoh changsuh, tuikhai, anhon abonna hi mitmu le anatoh thoa hungthem doh ahiuve. Adeh in pasal chapang ho hi nanglem, nangmet, bengkong sah, pocha sah, paipeh sah, sinkhup sah, nam sah, thul sah, pheh sah, heikung bol, chemkung bol, chemsan sahje dan geija aute apate bol mitmu le kithemchuhna kona hungthem-doh ji ahiuve. Ahungthep-doh phat ule insunga ding avat jouse jah le choi jouse chu ama cheh-in akibol ji ahi. Pasal hija them satheilou heikung chemkung cha jong kibol theilou chu mi khutmol anakitin amaho jong chun mai neo tah-a midang akibolsah jiu ahi.
111. Numei chapang hojong chun aneo lai uleh aige alemun aige chun thil khondan ahung kithemchuh masauvin aige khon ahungthep phatule petsum jopma thil neocha ho khon ahungkithemchuh kituva ahung thepdoh ahungnungah phat ule ponve sangkol ponlhe ponsil geiya ahinkhonthei chehu ahitai. Numei thilkhong theilou jong chu numei khut-mol akitin mi laha mai neo tah ahiji tai.
112. Lou lho thingpoh, gamlen thangkam kiti jouse hi aneova patna nung ajui uva atohdan aboldan hungkisin doh ahiuve. Tulai vangin mijousen leiset chihna thepna jat chom chom akhohsah cheh phatin eima ngainaa khutthem thil bol theina ho hi koiman abolthei be she tapoi. Leiset chihna thepna ijat umjongle eimajat manchahho amanthah lou nadinga ijat umjongle eimajat manchahho amanthah lou nadinga thikkhon themsahho jonghi phatecha kisin’a thie teiding, chintup teiding avat in ahi.

***************************

Bung (10)

KIMACHAH NA JAT CHOM CHOM HO

Thini manni khoa kimanchah dan
113. Kukite ngaina in khosunga mikhat athi aumle khosung pumpin koima vaikon kholche doh umlouva mithi chu op sohkei ding ahi.
114. Insunga mitsin khojin nilehin bebul pan insung kin alah a vaihom ding ahi. Tuchaho chu kolai, sabol, toh le tham najousea pangding ahi. Nulamho le belhamho lamkainaa kongto kin alah diu, natoh natham najousea khosung nungah gollhang-hon akithopi diu ahi. Nupa langho chu sakeng khai ahpumkhai ding ahiuve. Athi te insung miho jong chun akosana chu atong athamho vahna ding ahin inneite kosana chu sakinna cheding ahi. Tuom pon hi koi hijong le ngailutna neijousen abolthei ahi. Hiche tuom pon hohi tuchaho kihopeh ahi. Tuchaho hi hihjong le ngailut thila jong kihoppeh thei ahi. Mi thi nile hin minu mipa teho chu thilong komma chu thichenga touding ahi. Masang khang lui lai chun athi hohi sanglaija kitunga sutkhomma kingaija ama koma chu jubel kibuha thi-ophon achepjiu ahi. Thivuikon le uhen hon lapi asah peh diu upa khatin chempong akidopma kotsah kotlhang ast ding “Kapu thasan lam naonin, Kapa thasan lam naonin” tia apu min apa min aphah-ding chujou teng le kapding ahi. Thivui konle mithi chu sa abah uvin alha jiuvin ahi.Gollui laija chu lhanmol jong umchom louva eima leitol cheha chu thi kivui ahi. Thiko jong chu akong koinading kochong kichom-leija thikong chu kikoi ahi.
115. Mithi kosana sakin hi angaibanga che soh keiding ahi. Samel hi achanu atahpen in akai ding ahi.

Insah nia kimanchah dan

116. Kuki nam mite hi midangte banga inhoi inphaa cheng behseh iumpouvin, ahina thie theija gamjang thing le go kijong khomma khosung mipin kisah peha cheng ngen inahiuvin insah niding phatteng le bebul pan khomite ahintep khoma chunga pangding noija pangding vai ahin-hop jou phat le ama toh lamkaija inching langa hungpang ding, adang sen ama tohthei namun cheh a hungpang khom soh keiding, inkhat hi nikhat sunga sahjou tei ding ahi. In lhungkhu, inchal kan, inngong kho hohi bepa lamkaina ding ahi. Ahgil bol, gaplhang do, taplo, tuikhai , jubuh, chaom-ho hi tucha ho kin ahi. Nilhah in lutphat le nupa hon ahpum akhaija sung sohding ahi.

Chang den dan

117. Kukite hi midangho banga genchaa changchil mi inahipouvin mipin changden changvoh hi inaman u ahi. Mi tampin changden theina dinga lounei ten midang akithalo masat ding changden ding phat le mi (20) tobang lhingtei ding ahi. Changpal su ding gollhang mi (2) mi (3) jaotei ding, changkom voding mi (6) tobang le changchu hui ding upa ni tobang pangding numei changphal se mi (4) tobang pangding changphal p (6) tobang pangding ahi. Changden nile hin nupa hon ahpum akhai ding tuchahon pholju ahinpoh che ding ahi.

Kholche mi ina thi

118. Mi khat akholjinna mi ina athiden leh athinaten upa hihen neojo hihen, nupa pipu hijongle phatechan vui uhen. Athi ten athidenna te chu vohcha khat in lhalhou hen. Chule athipa chungchanga abeijat chu phatechan dit uhen.
Kholjin mi ina veiset toh
119. Koi hijong le akholjinnaa anatna aveiset le alhunna ten adamna dia ajendiu, adam phat leainko ten abeijat anungpeh dingu ahi. Thoi lou jenlouva akoiya athi le haosan jubel khata agap ding ahi.

Mi ina junche ehche

120. Koi hijong le dammo veisetjeh tilouva mi ina junche ehche aum le selpi khat-a leoding ahi. Ahilou leh vohchal khat-a alhalho hiding ahi ( tu khang aki mang ta pon ahi ).

Khopi salha kou

121. Khopi changlha kouni leh mi khatin ahcha ato ding, satha nile ahcha toh pa chun ahto sa aneh ding ahi. Ahto man chu apengjum hiding ahi.

Molsong kibot doh

122. Koi hijong le saai na molsong kitung abodoh le selpi khatna gapding, haosa pan dangka bel khat abuha khothempun jukhon amat-a sa alhim kitding, molsong chu athahtun khum kitding ahi. Sa lhimna song ahijeh-a akibodoh le khosung gamsunga sa ahatin gancha atha nome tia kibotdoh ngailou ahi. Lho kap lho that aumle alungchang kiladoh masaa thempu pan alhimna songtum khat adelpha jia chujou le bou asa chu kisemthei bep ahi. Lho that auma thempu hetsah louva bolthang auma khosung gamsunga lho ahat le lhothat pa chu selpi khat-a gapding ahi. Lhothat tapouvin alungchang chu tantia thempu pa apeh ding alhimna abol ding ahi.

*******************************

Bung (11)

NGAINA DAN THUHO

Lutong, Bantong,Tolthat (mi tohhei tohsoi)
Tolthat (mitphua kibol thu)

123. Mitphua tolthat aum leh athipa kosana selpi khat alukhop ding dahpi khat amitchang ding khipi chang changni, atomna ding pon mangvom khat alongman ding sel kengding jou (5) asun ding vohpi khata tol atheh ding ahi. Meithala akap ahile ameithal jong apehding, mi meithal ahile aman ding suma apehding ahi. Achung change kisumang jouse abona mithat ten adit dingu ahi.

Tolthat (tohsoi)

124. Tohsoia tolthat aumleh akosana selpi khat, alukhop ding dahpi khat, amit-chang ding khipi changn, atom nading ponmangvom khat alongman ding selpi khat, meithala thi ahile meithal jong apehding mi meithal ahile meithal manding sum-a kaija sum apehding ahi vohpi khata tol atheh ding ahi.

Tohsoi hama pua thilou

125. Mi khat in mi khat tohsaija akapkhaha hilouva anung damdoh le atongkhapan vohchal tuh (5) khat in lhalho henlang akijenna loule ai aman aonin dit hen lang chu mitongkha pa jaona in abonuvin ditkhom uhen.

Tohsoi thilouva elbai den

126. Mi khat tohsoi a kona thilouva elbaija hing aum leh atongkha pan vohchal tuh (5) khat in lhalho hen lang akivahna dingin sel kengding (2) pehen. Akijenna abljin toh dit hen.

Theinasaa mitongkhaa elbai denho

127. Mi khat in mi khat theinasa taha thihen tia abola thilouva aungdamdoh vanga elbai dena aum leh akivahna dingin selpi jou (5) pehen meithala akap ahile ameithal jnog pehen. Midang meithal ahile ameithal man dnig jat chu sumin pehen lang vohpi khatin toltheh hen.
128. Thu kichai jouva elbaiten phulahna anungei uleh amasate sunjat chu anungsun uva aavalla selpi kisuisa khat apehdingu haosa chaise asuhkeh jeh-uva haosapa jong sel khat apeh ding uahi.

Theina saa mitongkhaa elbai louho

129. Mi khat in mi khat theinasatah-a thihen tia abola ahivanga thilouva hungdamdoh aum le agol pan achunga phu anunglah louna dingin mol khamnain selpi kisuisa khat pehen. Akjenna man jouse toh dit hen. Chule theinasatah-a tolthat kigo ahijeh-in selpi kisuisa khat pehen lang vohpi khatin toltheh hen.

Theinasa tah-a kivoto teni thu

130. a) Mini akivohtoa athijoh auma avomasa pan avohlih ahileh tolthat dan dungjiua athu tan ding ahi. Longman vang selpi (2) bou sunsah ding ahi.
b) Avomasa pan, avohna kona thilouva, aha nat behseh le selpi khat-a alut ding akijenna man jouse adit ding thipotna aum le vohchal khata insung atheh ding ahi.

Chapang kivolih thu

131. a) Mihem khat in chapang khat ahinvohlih le tolthat dan dungjuia athu tan ding ahi.
b) Chapang le chapang kivolih to aumle tohsoi a tan ding ahi.
c) Avolih chapang pa chu anu apa ahilou leh asol uma avohlih ahileh tolthat dana tan ding ahi.
d) Koi hijong leh chapang le chapang kinah naa amacha hua micha vo aum leh selpi khat a leo ding ahi. Thisona aum leh thisoman selpi khat leobe ding, toltheh umlou ding ahi.

Biltan thu

132. a) Khat le khat kinahnaa kona khat bil abotan, asuhtan khah le selpi khat a leo ding, abil jopna man adit ding, vohpi khat a tol atheh ding ahi.
b) Tohsoia mi khat bil atankhah le abil jopphatna man apeh ding, Jubel khat apoh ding ahi, toltheh umlou ding ahi.
c) Khat le khat kidaina a kon bil kisuhtanna aumleh asutan chun bil kijopphatna man apehding vohnou khata alhalho ding ahi.
Gancha kitongkha thu
133. Gancha kitongkha thu noija banga tan ahi:
a) Khat in khat gancha theinasataha atohkhaha athile a gancha chu atobang khat achohlhengpeh ding ahi. Gancha chohlhengpeh ding amu joulou le aman jat ding chu haosan summa akaipeh-a adit ding, gitlou engsetjeh-a selpi khat leo ding ahi.
b) Chapang imatheilou ahivang le tohsoi thua bolpeh ding ahi.
c) Mi khat in mi gancha chu gamsa ahisaha akap le, ahiloule thanga apoh-a athia ahile tohsoi ahijehin gancha manding chu haosan tanpeh henlang aman ding alangchu atohsoi pan gannei pa koma juble khat pohen.
d) Khat ganchan khat gancha atohkhaha athi le agancha hinpa chun agancha thipa chu gancha man alang dithen achutilou le gancha ahingpa chu kikhong lhonhen. Amani kihoutohna joh joh hihen. Gancha gilou neipan thatlou johdoh louva akoisota migancha dang ahintha-khah kit le aman alhingin dithen.

Golcha kivop tohsoi thu

134. a) Golcha ni kivopnaa khat josang gulchuh, satha thingkhe, twia thi atokhah lhonle ahingjoh chun athipa chu vohcha khatin kosa henlang pon khatin tomhen.
b) Agolpa chu aman atohkhah ahile tohsoi thua tan ding ahi. Ama sakap in agolpa atohkhaha thi ahile sel khatin kosa henlang pon khatin tom hen. Thilou ahile akijenna man alang pehen.
c) Agolpa chu aman atohkhah ahile tohsoi thua tanding ahi. Ama sakap in agolpa atohkhah a thi ahile sel khat in kosa hen lang pon khatin tomhen. Thilou ahile akijenna man alang pehen.

Khat le khat kiseiset kijohthang thu

135. aseisenu aseise pa chun ama natsat na uma asei ahile athu umdungjuija pichal bolpeh ding ahi. Aseisetna chu dih jongle ama natna ama manna ding umlouva muhchuh manna amoh johthang amoh seiset ahile selgol khat leo ding ahi.

Mi khatin mi khat abulu thu

136. Mi khat in mi khat chung lung nopmona aneijeh-a ainna adellutna akinahpi le abulu ahin, abulu man seh ajong selpi khat leo thei ahi. Akinah nalhon thu chu phatecha kholchil peha ahina banga amo athep pichal thua seipeh ding ahi. Along lheimona aumle haosa komma aheh ding ahi. Heh louva ainna agabulu chu angai ahipoi.
137. Juneh khomna ahilou le midang toh umkhomna a lungdammona uma kinaho vang chu abulu in akisim poi.

Khat le khat kilungdou thu

138. Khat le khat kilung dammona neija mijousen la hea haosa inna la kihehlou insung pichala la seichai theilou kilungdam theilouva kilungdou ho chu haosan haosa inna akoukhomma athu aumdan chu akholchil ding along dammo chun hehla hehlouva lungla lungdom theilhon nadinga abolpeh ding ahi. Amani akilungdam joulhon phat le ju achoh lhona haosa penchai avahlhon ding ahi.

In kihalpeh le gamhal thu

139. Mi khatin khat otnale lungdammo jala ain ahalpeh ahile ain ahallhah bang bang chun nungsah peh henlang asunga thil akavam jouse aman alhingin dithen. Chule achonset manin selpi khat leohen. Alung dammona uma abol ahile along dammona thu chu angaina banga seipeh ding ahi.
140. Koi hijong le theinasa tah-a agam meihal aumleh selpi khat a leoding gammei phalho chu hunbel khata avahding ahi. Mi lou vatsa akahset le louneiho chu selgol khat cheh apeh ding ahi.
141. Mi khatin gammei alhasoa tohsoi mong mong ahitia akihahsel ngamleh meiphalho chu jubel khata alut ding ahi. Mi louvatsa akahset leh lou neiho jong chu juble khata alutding jukhon ametsah ding ahi.

Mi phung taitom ho thu

142. Mi khat in mi phung ataitoma ahileh ama chu phung le chang neilou mi ahileh ima seilou ding ahi. Phung le chang nei mi ahivangleh miphung ataitom jeha selpi leo ding ahi. Jukham manna aseikhah ahile sutlai selpi khat leo ding ahi. Aleona chu phungin nethei louding akinahpi-hon, akihoupi-hon, aneh ding ahi.

Kaose ahi tia kingoh thu

143. Mi khatin mi khat kaose ahitia ase leh kaose ahinajeh chu aseichet ding ahi. Kaose ahina chu hoija mi apena kichen taha aseidoh theija amatohna adih le leolou ding ahi. Chuti louva johna paina bepma asei ahile selpi leo ding ahi.

Gucha mijong thumvei leoho thu

144. Mi khat aguchat jeh hihen numei chunga ajonjeh hihen, agilou aphatmo jeh hijong leh pichal munna thumvei changeija selpi Leona neimi chun haosa pa selpi khat apeh ding ahi.

Lunghan mana hem le thala mi del thu

145. Koi hijong le lunghan mana hem le thalla midel aumleh haosan vohchal tuh (5) khata gap ding anunga bol kit louna dinga kitepna sei sah ding ahi.

Depang/luchang tekeh thu

146. Mi khatin mi khat depang/luchang atekeha thisan sona aumleh ateh pa chu selpi leoding, vohpi khata tol atheh ding ahi. Akina ahilhonle akinahna hon athu dungjuija seipeh ding ahi.

Haosa jamonaa chatho

147. Haosa upa thuseina munna jana neilouva khoto tet akhuttlam aumle avohcha kho ding jublela ngaidam akithum ding ahi.

Twija pichal tan thu

148. Khat le khat kihehna hihen, kiguhsotna hihen, kiginmona hijong le pichalla seichai thei hilou amani tah in jong twi lutding angap cheh lhonle twi lutsah ding ahi. Twi lut masanga thempu pa chu themthap (malaiyin kyat 5 cheh) apeh lhon ding ahi. Thempu pan jong langneina sihneina kanei tahle tia hah achoiding ahi. Chujou phat le boutwi lut dipan thei ahi. Josang aum le midang akipalah ding apalah pa chu vohnou khatna alhallho ding ahi. “Twito lhangel nu lhangnel pa twinah lhangnel nu lhangnel pa, theivenu thieve pa dahthem nu dahthem pa vethem nu vethempa hiche akiheh teni sakhi hi keima ho Manmasi chaten kachai thie tapouve. Nelneng nu nelneng pa lamkainan nangmahon amo adih hin bolpeh tauvin”, tia asap ding athu atan ding ahi.
149. Twi lut teni chu amo jo jo selpi ni leo ding ahi. Twi lut mana pi khat amo mana pi khat leo ding ahi. Guhsotpa amole athil mang jong chu anungsah ding ahi.

Sel pang sut pichal tan thu

150. Mi khat in aupa sanga upajo kahi tia upat achu le sel pang sutna sakhi abolla athu tanpeh ding ahi. Thunei upat chupa chun aupa leitola sel khat ahinkailut ding aupan sel nahkhao atuh ding aman sel chu asut ding asutkon le “Keimahi upajo mong mong kahileh najetlam hindalphan lang naluchang le namei chatloh hihhen”, tia sel chu ajetlam astu ding ahi. Ama sei banga sel chun ajetlam adalphaa aluchang le amei achaloh hihbeh leh, amachu adih ahitai. Chutilouva aluchang ahinphoha mei ahungchaloh leh amachu adihlou ahi. Kimkhat vang chun selpang sut konleh keimahi kadihlouva ahileh kasel suthi keima thin le lung hihenlang kum sungin thijeng inge tia kitepna, aneiya asutji ahi. Selpang sut hi mi upa tilouvin kisun ngailou ahi. Chonselho jengjong mi upan bou asut ding ahi.

*************************************

Bung (12)

NUMEI CHUNG CHANG THU TANNA HO

151. Nupi le papi jon thu: Papi khat in nupi khat atohkhah le jonman selpi khat leoding. Kichen pidinga aseija numei nu jong anop a aji pan jong aselut peha akichen lhon le ji lah ngainaa athu tanding, asei banga akichenpi louleh selpi ni leo ding ahi. Ki cheng dinga kihou toh louva jon manna kisuseho chu aji pan jong nohselutpeh thei ponte. Jon man bou aneh ding, aji chu ada nomle ada ding, akichenpi nom le akichenpi jom ding ahi.
152. Ji kilahpeh thu: Mi khatin mi ji alahpeh leh, aman akhumsa, abona, anungle ding, jilah man selpi khat a leoding, voh pi khata tol atheh ding ahi.
153. Kijonbol thu: Pasal khat in nungah khat ada pum puma pumthouva abota, asuhset le-
a) selpi khat a leo ding ahi.
b) Numei nun chunggihna ahinnei vang leh, pasalpa koma, selutpih ding ahi. Pasal pan akichenpi jongle aleona selpi khat chu, man le mola kai lou ding ahi.
c) Aselutpih hihuva, numei te ina anavah leh numei ten thithan man selpi khat le jol gai man selpi khat a leoding ahi.
d) Aselutpih uva, pasalten alahda uva aina, anungsol leh thithan man selpi khat le jolgai man selpi khat a leo ding ahi.
e) Alelutpih uva asojouva ahinnungkoi uleh jolgai man hilouva daman selpi khat a peh ding ahi.

154. Cha lahdan thu: Pasal khat-in numei khat agaiya kichenpi louva aum leh, acha chu anun, a noiban geia avahpih ding anoi ban jou teng, pasal ten selpi ki suisa khata akilhat dingu ahi. Anun avahlai sunga, chapang dammo veiset jalla loule ai man abei jouse chu pasalten aditpeh dingu ahi.
155. Nungah le papi kisuse thu: Papi khat in nungah khat kichenpi ding hilouva jon mana asuhset leh selpi khat leo ding ahi. Kicheng dinga, kihoutoh-a conse ahilhon na akichenlhon le man le mol thubou sei ding ahi. Numei nu ahunggai vang leh selutpeh ding ahi. Akichenpi louleh jolgai man selpi khat leo ding chalah man (153) dungjui j ache ding ahi.
156. Nupi le gollhang jon thu
a) Gollhang khat in nupi khat asuhset le jonman selpi khat leo ding ahi. Kicheng dinga kilungtoh hi lhon jongle ajipan ait-a, aselut pih loule jonman selpi khat a leo ding, vohpi khata tol atheh ding ahi.
b) Gollhang pa chu, anung kholailen kit louva dinga, hilchah ding ahi. Hilchah jou va, nupi nu koma, anung kholailen kit leh, susehih jongle selpi khat a leo ding ahi.
157. Numei jonna nei kida thu: Numei aji anga midang toh jong aum leh ajipan danom leh daman beiya cheji ahi.
158. Numei jonna neilou kida thu: Pasal khat in, ajinu chu ada ding leh selpi ki suisa khat in dahen, mona neilou deimo manna kida ahijeh a chu selpi kisui mong mong a, adding ahi. Voh thasa men khumloulai ahi leh sahap men selpi khat jong apeh ding ahi.
159. Numei cha neilou ji nei thu: Numei cha neitheilou, achingsa ahi thei nasa ajinei leh nupaten vohcha khat tha hen lang selpi khat le selgol khat bou ne hen sumken paiken jong neida hen ajite inna athi den leh long man selpi khat nehen.
160. Kijolgai a, kicheng lou oh-lih thu: Gollhang khat in nungah khat agai ja kichenpi louva, aumjeh-a numei nun o-lihna (amale ama kithana) anei le pasal pan along man selpi khat apeh ding, sel khatna, akosa ding ahi.
161. Upan naopa ji man lamkai alei peh: Mi upan anao pa ji hi aman lamkai leh amei khai, selgol bou hi aleipeh-a, adangse anao pan, akilei ding ahi. Anao pan jong chanu ahinneija, ajinei phat le achanu tahpen man lamkai chu aupan aneh ding mousa Vohtha le sumken, thilken jong abol peh ding ahi.
162. Jini kop jida thu: Pasal khat in jinni akop-a khatpen ada ding dan chu-
a) Ajipi nu ada ding leh daman selpi ki suisa jou khat, voh thasa man khumloulai ahi leh man lamkai akhumlhing ding ahi. Ajinun avonchah athilkeo a deichan it peh louva apeh ding ahi.
b) A jithah nu a da leh, daman selpi khat, voh thasa man khumloulai ahi leh pahchul man selpi khat toh asun ding ada ding ahi.
163. Nungah le gollhang jon thu: Nungah le gollhang kilungtoh-a jong chu kichensah-a ngaina dungjuia man le mol thubou sei ding ahi. Ajon nahon a kona, kichen masanga, nungah nu achunggih le selutpeh ding ahi. Akichenpi lou leh jolgai man selpi khat, thithan man selpi khat, leo ding ahi. Acha ahin leh, anoi bankah-a, avahpeh ding selpi ki suisa khat-a akilhat ding ahi.
164. Numei nungche thu: Numei jinei sa ainna anung che-
a) Ajinei kit leh ajinei masatna vohtha khah lou man jong neh khah lou ahi leh nungah thah jinei tobanga man le mol thu alhinga bol ding ahi.
b) Ajinei masatna voh thasa man lamkai nehsa ahi leh vohcha nivei thapeh ding selgol ngen aneh ding belken sumbel khat aken ding man lamkai vei kai veini neh hi aphapon ahi.
c) Aji thia nungche ahi leh vohtha loulai hijongle atuten selpi khat peo henlang aputen voh thada tauhen. Nungche louva amajonte koma aumden vangleh voh jong thapeh ding man jong alhinga neh ding ahi. Cha neilou ahi leh aman alang bou aneh ding ahi.
165. Numei ji thi ave ding umte: Numei aji thia aveding umteho chu akicheng ding teni nom nasaa nupaten anumeinu anungkaidohpeh u leh aman nehsa ahi le selpi khat anung le ding aman neh loulai ahile nungle ding jong neh jong umlou ahitai. A numeinu da louva amajonten anodoh leh daman selpi khat sun dingu ahi.
166. Numei ji thi chapa nei kinodoh: Numei aji thia chapa nei khat in, kacha kivahing ting ka inna, nung che ponge tia amajon ten nodohna anei uleh selpi khatin dauhen lang man jong alhingin sunguhen. Men tohloulai sa thaloulai ahileh anodoh aman uva selpi khat pahchul man selpi khat chapa ahin pehjeh-in selgol khat peuhen. Aputen vang voh thada tauhen, atupa vang vohcha khat in lhalho hen.
167. Meithai sa amajonte inna jinei thu: Numei aji thisa amajon te inna ajinei le, aji pan noichah man in selpi khat aji masate pehen, ji lah mannin selpi khat pehen, man khumsa, adang vang delthei ponte. Nupaten jong aji thah te komma man alhinga adel theilou dingu ahi. Aji masate koma man alhinga anehsau ahile vohcha khat athapeh ding selgol ni bou aneh ding ahi. Numeinu chu chanei ding ahi leh selgol jou nga aneh thei ding ahi.
168. Meithai um dan: Meithai hi ajat jat aumin ahi. Aji thia chanu, chapa nei jong a um in, cha nu she nei jong aumin, cha pum neilou jong aumin ahi. Cha pumneilou meithai ho hi kho kin, veng kina natohna mun hoa hi ol sah ding ahi. Midang toh deng khata a kibolle alal phatle mi asamin “ka bangin seuvin”, atin ahileh khosung dingin vangsetna achu theiye. Chu tobang ma a chu achanga cheng pagong ho jong vet ding ahi.
169. Jonman sun dan le neh dan: Mi khat in mi ji agaijonpi khah le selpi leo ding ahi. Hiche aleona chu asating nepa aupan asunpeh ding ahi. Chu tobangma chu ama naopa jinu chu midangin ajonpi khah le jonman selpi chu ajipan nelouva ajipa upa, asatingg nepan, aneh ding ahi. Tulai mi atam jon neh ding lang ahiphatle bou kanaopa, atin Leona panna ding ahitengle ken kasolbeh ham, aman kisun tahta ati nomin ahi. Hiche thudol hi upa dingin nehna sanga Leona hi tamjo khata jongle, ingaina chu namlhah lou ding ahi. Ileo nomlou le isopi chu phate cha kimahil kimapho ding ahi. Athu ahung sodoh kalse chu lhaithei lou ding ahi.

Tu khanga ding man le mol thu

170. I custom u le culture (ngaina le chondan) dungjui jin numei man hi {dan 43 a) b) c)} jou som, jou giet, jou nga tin jat thum in ana umin ahi. Man thu mol thu ahinah vangin kingailutna a bol bangin abangin ki-unbolna le kimehnan anajang jiuvin tucha le nupa kah a, ngailutna aumthei jipon ahi. Selpi man jong hi 1940 masang lai chun, jou khat Ks. 40/- selgol joukhat Ks. 20/-, ahin adanga local rate dungjuia, anatan uahi. Dan thutanna dihtah aumlou vangin akhang che dungjuijin, selpi jou khat Ks.200/- 1000/- ahunghin, tunihin jou khat Lakh 1 ti loi, Lakh 2 a kitanloi jin aum in phung khat le phung khat, gam khat le gam khat jong akibang thei tap on ahi, tu tadi Kolggam dinmun’in selpi lamkai man hi lakh 2 in akimang tan ahi. Thu tanna vang aum poi local rate dungjuia kimang bou ahin, lakh 2 (Ks. 200,000/-) hi selpi man ahi.
171. Phaigam (India) Kuki nampitea kon tuhin selpi jou khat Ks. 4000/-, selgol jou khat Ks. 2000/- atan’un, hi che rate hi phat sottah chepi ding ahi tai. Ajeh-chu amaho gam summan le thilmanho, adetsot in ahi. Kolgam (Myanmar) summan le thilman detchah theilouva, kikhel jing ahijeh-in selpi manho hi suma tan jong hi ache sotthei jipon ahi.

Tukhanga ding numei man

172. Tua pana, Kolgama cheng pao khat tho Kuki (Thadou/Kuki) chate jousen numei man hi-
a) Kuki nampi dansiem dungjui a sel jou nga tan ding ahi.
b) Selpi lamkai le ameikhai lutom laisui jao tei ding. Khi le dah hi man khumnalah-a jao talou ding ahi. Thil khum jong jao lou ding ahi.
c) Satha le sumken thilkenho hi, angina lui dungjuia, jui ding ahi. Chanu aina um laiya, anei akijepna, anei avonho hi thilkena ding ahi. Achunga kai akipoh thei ding ahi.
d) Selpi lamkai hi agana akhum joulou leh lakh 2 akhum ding ahi. Koiman val anehthei lou ding ahi. Selgol jou khat lakh khat val atanthei lou ding ahi.
173. Numei man le mol thua thi tucha le nupa, kingailutna apunna tute phatthei channa ding le jat le nam culture chondan pha vetsahna le dopsangna inei ibolcheh dingu ahi. Koiman kiengbolna, kimehna, kinggailutna lhahdai nan bolda hen.

Bung (13)

CHON NGAI LOU LE BOL NGAI LOU
Chonna Dan Ngailou ho

174. Kukite chonna dan ngai lou ho-
1. Ankong um petin anenge akitingai poi. (chang lha mim lhan lhin jon thei poi)
2. Bu chuh thi le tai tam thi, longman akinengai poi. (Bu chuh- Doi khit lou lai)
3. Donthi longman, akinengai poi
4. Gamsa, akijohngai poi. (tun aki jui ta poi)
5. Hama pua thi longman akinengai poi.
6. Hetchet lou thu akiseingai poi.
7. Ipa hinlai sungin sapang akikhohngai poi.
8. Ipa maiah toumun in ju akichepngai poi.
9. Inu le ipa maijah akitot thanghoi ngai poi.
10. Isanga ua (lenjo) jo tousah louvin eima akitoungai poi.
11. Inu le ipa komah dongma la akisangai poi.
12. Isanga upa jo lenjo akiphosalngai poi.
13. Isang henjo akiminlheingai poi.
14. Ikholjin naah, isopi numeiho le niteho (itute) inah akilhungngai poi, isopi iinkoteho in joh-a, akilhun le tucha le nupa kingailutna apung jon ahi.
15. Iupa le, inupa chunga selpi akinengai poi. Inao pa le itupa chung jong selpi akinengai poi. (tucha le naopa, amo le aupa le apupa selpia alut ding upa le nupan mona anei leh, anaopan atupa chu selpia alhalho ding alhep ding ahi.)
16. In-gap longman akinengai poi.
17. Insung lhongkim laitah-a, suhlam ngan akilumngai poi.
18. Insung khata mi ni, nidan khat sungin twito, twinah jonin khol akiche ngai poi. (akiche khanngai poi)
19. Jan khangkima ahchalkhon, apha poi.
20. Lou ma le changvoh nin jong min akiseingai poi.
21. Minu, mipa jalkhunah akitoungai poi.
22. Mi kigapna sa, khangthah ten anengai poi.
23. Nilhah lamin tapkong vut akilohngai poi.
24. Nungah in aveilang khutinneh le don mi akipengai poi.
25. Numei le chapang khangthahin tolthehsa anengai poi.
26. Nupi gai ato akibengngai poi.
27. Pasal numei von in akivonngai poi.
28. Thise-a thi longman akinengai poi.
29. Tucha (tute) insunga sa akinengai poi.
30. Tucha te insunga nupa athidenngai poi.
31. Upa neujo inah athidenngai poi.
32. Uicha inchunga, akal le apha poi.

************************************

Bung (14)

PAPLHEM, LA PI HO

Paolhem (Lachang pao)

175. Hiche thuchangho hi pi le put e lachang le kachanga hung kimang peh ahi-
1) Ka (chun) – Ka (nu)
2) Ka (jo) – Ka (pa)
3) Ka (chin) – Upa, U nu
4) Toidon – Nao
5) Kason – Ka tu
6) Laiten – Cha
7) Toni – Ni
8) Chollha – Lha
9) Thangvan – Van
10) Sihtui – Twi
11) Bual – Ahcha
12) Tai khovah- Kho vah
13) Sing sung – Insung
14) Khum lhan- In
15) Sip lei – Lei set chung
16) Changang khan kon- Ki khan kon
17) Samanjal – Imut
18) Laijon – Sopi
19) Gojang tankon- Thi kon
20) Solangban- Ki khen
21) Lhao lha se hih in- Lhase hih in
22) Khang jing thou vin- Hung hing doh in tina
23) Tol thing – Thing (phung)
24) Jei tha hat- Tha hat

Pu le pate lapi ho

176. Gal kon, gal jona lapi ho:
(1) Gal vaikon thu lhangsap
Chung thang vana Pathenin neihinve temun,
Ka dou melma ten ei tom lha jeng ui.
Kakipan tauve, Nampi khangnou gol dong ten,
Dougal satna din, pheiphung son tauving e.
Hiche thingkhotong lhum bangin,
Kalai simlu te lhum mang hen.
Malchapom thah bangin, Nampi khangnou goldong te
Nam chem jeta kachoijin mitin lu lange.
Vei langa thal kachoijin
Dougal kaplhuh jou nan machal jing hen.
Hang sanun, hang sanun
Nungchon louve nungchon lou ve
Dougal sat nan nungchon lou ve.
Chunga Pathenin neipanpiuvin.
Tahchapa! Manmasi chate kahiuve;
Ho-ho-ho-ho-ho-ho-ho—-

(2) Melma te thana chunga han lapi sahkhumna
Kathange- Kathange, kathange
Namtin kho vaiphei laija, kei bou kathange
Lamsah ah kapang khin khenin
Lamlhang kungbul kasat e,
Tah chapa! kei bou ka thange
Phelgo vei teng a ka choi satin lu lange
Nam chem. jet tenga kachoi mitin lu lange
Tah chapa! Manmasi chate kei bou kathange.

(3) Gal jona lapi
Kathang uve!, Kathanguve, kathanguve
Pheilam majang mason in kathanguve
Ei dou melma, somsel kalhuh sahna kithang- kahi mo.
Ka lhah noi gah ve na leng, som sel pel lumsong abange
Ka lamtol pi gah ve na leng, Nam pi ja lhai el nan thang nan te.
A jel sing sene, Ka dougal te ajel sing senge.
Nam pi ban jal not nan a lom e
Phung gol ban jal not nan a lom e
Tin dal bang in a lom e
Kathanguve! Kathanguve
Manmasi chate kathanguve.

(4) Khomol’a Gallu lhut na kisahkhum Hanla
Kathange! Kathange…
Namtin kho vai phei laija
Kei bou kathange
Tahchapa! Tinchan lha hung in
Lhangdei lha hung in…
Khulla kapen ni chun no…
Chun le ka jon lhang nam,
Chem bang eichoi je…

(5) Gal st la
Tolthing kem bang kado pih
Aleh a nam chem kachoi je
Katha gal nang sat nin bon,
Muvanlai gei atot ne

Lhang lhum mei bang jam tou tange
Kadou vangkho son inge
Kadou vangkho son ninting
Ka mi kei bou thangnange.

Katha na jang tol la aw
Lhummei akai thinthen e.
Katha lu la po-ing ting
Ka so mol la ningju toh
La mang pah nange.

(6) Sap galsat a Pu Nohjang la bol
Hung kon touvo mangkang pa
Na lu paijin ko-ingting
Mi lun lalamtol lai jah
Lamang pah nange.

(7) Pu Songthu (Han la)
Khulla kapen nino
Chun le jon
Lhanga nam chembang ei choije.
Kathange! Ami kathange
Thangvan noija keibou kathange

(177) Chon le hat, sa ai chang ai la:
(1) Hum pi (sa ai) han la
Sa nalange mol dung ton pa
Sa kamkei nangbou kathange
Ami kathangnge, Thangvan noija
Genhi son, kei bou kathangnge…

(2) Sa ai la
Asa lange satin lu langnge
Phelgol jetlanga kachoi
Satin lu lang nge.
Ami lange, mitin lu langnge
Nam chem. jetlanga kachoi
Mitin lu langnge.

(3) Sung le nu lam lam la
Van noi phah lha chongloi, chonghao la
Chonghao tolla han jou kolvan lam na e
Haosa let la singten bon
Kakot kola hat donggil na e.

(4) Chang ai la
(i) Chang o hung veu vo
Ka pin khulla apen pi
Chang o hung veuvo

(ii) Chang in nei jui jin
Chang jang pha bol pih nang e
Chang in nei jui jin.

(iii) Chang ngo hung veuvo
Ka pin khulla apen pi
Chang ngo hung veuvo

(iv) Chang ngo hung veuvo
Gam lou jalaija ka lho
Chang ngo hung veuvo…

(5) Kot Suh La
(i) Kot nei hono
Neichong cha nun i
Kot nei honno
(ii) Neichong cha pan
Kot nei honno
Api lu toh a chal lu toh
Ka hungnge kot nei honno

(6) Siel pang lap la
(i) Siel o hung veuvo..
Ka pun khulla napen pi
Siel lo hung veuvo..
(ii) Sielin neijuijin
Ka punkhulla napen pi
Hong golpha bolpeh nange
Sielin neijui jin.

Lomsiel kai la kisah dan

178. Lomsiel neh lai leh, lomsel tha masang hapta khat ing ahi. Khosung haosa le ulente ho apah jiu ahi. Lomsel hi ajephoisel uva, lompi nungah gollhang jousen siel hi akai uva, mi apah-u ahin, apah teu ina lamnilhum uva, apahten jong ju le sa anneh a avah uva lam nilhum ahi jiuve.
179. Lomsel akaiteng ule pengkul, khong le dah toh thoa, chohnep a hiche sielkai la hi asah uva, siel akai jiu ahi.

(1) Lom siel kaina la pi
(i) Siel- kakai je kajo jang somsiel kakai je,
Kajo jang somsiel kakai jin nitin kakai je,
Siel kakai je, ningju heisa nangto jo e

(ii) Lom len tuplal sum pah beng
Jang vohong gei kato man nom ponge
Jang vahong ngei gawl khe le
Changsiel len len guikhao vo tang
Sang in choi inge
Siel kakai je changsel len len kakai je
Changsiel len len guikhao vo tang
Gol to ninang kanom e
Gol to tangkho kalam e
Mi kinin, kinim e

(iii) Tangpi kinim kimim e
Tangpi te leh mipi te
I to mang kim joulou ve.

(iv) Ka siel petchon kaba pih e
Sijong aphah jui ji e
A dongma toh te ngon e.

(v) Ami pah in phol leng gie hin tot,
Phol leng gie hin tot.
Amel e hoi-e ami leng hoi-e
To idem dam houta.
Va phol sel tang hoi…

(2) Chung khopi te lawmsiel kai na pi
Siel kakai je- chonsel len len kakai je.
Tollien te le mipi te
Lai khom kinim kinim – e
Lai khom te le mipi te
Toll en te jong thang na- e

Sel-kakai je chonsel len len kakai je
Lengvan te le mipi te
Lai khom kinim kinim – e
Chung khopi leh mipi te
Laitol te lenthang na-e

Siel kakai je-kho tan bawl la kon, sel kakai je
Lengvan te leh mipi ten
Sing chan elnante ngon-e
Zim tui palnan tai val-e

Lengvan kho ah taival-e
Siel kakai je chung kho pi ah lamsel kakai je
Chung khopi leh mipi te, tang khul
Kinim kinim –e
Tang khul te kho mipi te,
Lengvan kho ah taival- e

179. Nao loi a oila
(1) Kanao imu imu –o;
Vanpi pulung ati-e
Cho: Tang kem chunga ka-oi oi le
Kanao ponsil kalhah sah
Gala vahtang ka ti le-o
Sangah meichol aham-e
Khoi li mei chol aham-e

(2) Kanao imu, imu-o
He nun noitui hnipon te.
(3) Kanao, imu, imu-o
He pan khoilhah hinpon te
(4) Kanao imu, imu-o
He nin changmai hin ponte.

***************************************
Bung (15)

KUKI PAOCHAM TUH

180. Kuki te pao cham tuh ho noi ja bang a hi:
1. Ah khongai bangin
2. Akijong kolchu dumo sah’e
3. Ah in netadeh in atile akilo khui
4. Ahpi tui lhah kon bangin sah le hih in.
5. Ahpi tuiop alenlhah nin mun alhoh e
6. Ahto bangin phun phun hihin.
7. Aicha asih a atoi le anou jong asihtoije
8. Benglam ukeng hon
9. Bieng ama le ama abun akilhut e.
10. Bieng vailhun bon akitime.
11. Buchun polou sun anneh kal angahlal e.
12. Bui aphah kon in akidalhai tia
13. Bongchal nah vulou banga
14. Buhnem changsuh.
15. Bu ka mehkhom mo bang
16.Changa chan nalo atahlal’e.
17. Chaga sel lam laiya akol’e.
18. Chaga cha hillouvin alimin, Vakolling hemlouvin ahem’e.
19. Chaga noi mu bang.
20. Chapang le phalbi akijol e.
21. Chapangle uicha’n aphatbol angaije.
22. Chapang in akhoilhah nehna angaije.
23. Chanu ginchat ajongai je.
24. Chang le mim’in bon khiltum anei je.
25. Chang kibo, mim kibo adim ngaipoi.
26. Changsi vangin chang atame.
27. Detmo alamin tomon akhenge.
28. Dengkot le mankhong.
29. Dena nisa lep’a ko.
30. Dongman tuh khaosa.
31. Eima ikiphatsei leh sakhi ngalpeng’a ima abeh poi.
32. Eman igol paipeh-a ihetpeh le eipaipeh ajong ikile hetpeh e.
33. Gangten kilhoto atheije.
34. Godong in gotah akan e.
35. Gosem mut theilouvin ato ave e.
36. Gucha dallouvin ajame.
37. Ginchat louvin sapi akol e.
38. Gul’in gul keng amui.
39. Gula thi hen tenggol la bong hihhen.
40. Gallu kichan gallu atoh e.
41. Hai tol khe a ngah.
42. Hailo pet a palang palang.
43. Ham in kamnng ajuije.
44. Hammo chalpang keh.
45. Haokip khonung lim.
46. Haosa kihouna a milongin malcha joh
47. Hammo chunga thu atamin, chomchou chungah chem aheme.
48. Humpi bou achangin aphatheijin, mihem achangin aphathei poi.
49. Ija jonglha neh nalou.
50. Inlhang te kihil na insah ten alim loi.
51. Ingap kihol anasai.
52. Jam jam in khopi alhun, chom chom in aji toh alumbom man poi.
53. Jong in ama mai mulouvin, mimai aphoh e.
54. Jong mei-am thamkha bang.
55. Juhom theilouvin nupa akitosah e.
56. Jucha ajoi’a che, ahcha agil’a kal.
57. Jumaimeng va’n kavah e.
58. Junam tuikhe bang.
59. Jum le sailit a koi thi dem.
60. Jumhan in tollnog alih e.
61. Junam meilhotan.
62. Ju tuimo tun in kakitung e.
63. Khup in kha akhal ngaipoi.
64. Khoiva kibenglha bang.
65. Ki-Benglam su sip
66. Kiletsah in gol aheudah in, nemin gol ahuije.
67. Kitil meh.
68. Kochong suhbing bang.
69. Koikho kel hamkikhel deh dem.
70. Kola ma thu thu.
71. Koldah kheh in akhe e.
72. Koulou sakhom.
73. Lam pat khonggen tan.
74. Lamlhang lholha lou koi umdem.
75. Lendou te ucha mim kikeh hop.
76. Lho sanga.
77. Malcha’n hoija atha alelhehngai jem.
78. Maten gama anaije.
79. Meithai vanginkho alhing e.
80. Meithai sel lam’ah akol’e.
81. Meithai lungleh sajanha.
82. Meicha meipi soh
83. Mei am lhokha bang.
84. Mikhut’a gul hing man.
85. Mi atam leh thu atame.
86. Mi’n atam akihinso in nga’n atam athiloi.
87. Milai kaose.
88. Mijong sel hoijin akilope.
89. Mithase’n khove apaome e.
90. Mithase dingin phat aumpoi.
91. Mithillha’n chung le noi akop toi.
92. Mihat athi le mihat akisepin, mijong athi le mijong akisep e.
93. Mitthah te nupa chungnun akichuto le van’a amangden lhontai.
94. Mivo louding moltum lam.
95. Mongin jankhat gehing’e atile akum tuden e.
96. Naki kon in naki jang asep e.
97. Nachotna ding velouvin nacho lhahih in.
98. Na ngong mi nuimanin anuije.
99. Naovin nao akhotoi.
100. Neojo sose le belcha liplal.
101. Neojo phaivat.
102. Nehlou sungvam.
103. Nehlou ding vongga loulha hihin.
104. Nengju heisa nehni leh mi laijon, thong lam hamjang setni leh kei laijon.
105. Ngelkoh louvin thou achupoi.
106. Ngani akimatkop le khat akilhaso teije.
107. Ngapi ngacha’a kivah.
108. Nikil lhakil bang.
109. Nomin dalam mah in, da in kellm amah e.
110. Numei le balke alhahna poi ahi.
111. Numei lim in lutong bangtong ajop e.
112. Numei mat le lhangnel mat.
113. Numei phungchel leh ahto.
114. Numei gillou le meivaong nisa.
115. Numei momn ah-eh kon anuisat e.
116. Numei mimo lhonglaija akibalhui.
117. Numei le bel kehbai.
118. Numei pahlouvin humpi ha le kamkei ha agoitoi.
119. Numei gillouvin a-anhon adui.
120. Numei gillouvin lhanggo laijah tui aduchai.
121. Numei lung le dolthong na chunga tui.
122. Nuthu pathu ngailou analo a-eh e.
123. Nunghei lou veisan.
124. Pasal kholai leng louvin thu angapoi.
125. Pasi lhoh le ngaiphavet kop.
126. Penal long’a lem
127. Sakhi tup lalin ngalchang atupe.
128. Sa akhonin athin, mihem akamin athi e.
129. Sakhin asan hoija alelhah dem.
130. Sakhisu akham kham in amule.
131. Sakhi api asan le anou asane.
132. Sakol khoni ba kikim in mihem lungba kikimdinga ham.
133. Sakol chunga touvin tollai angeh e.
134. Saphu meikong lhoh.
135. Saipi iti gonle loijin aphah dem.
136. Saipi ameija aoh e.
137. Saichangte solvum khoin uipi janhah khovah.
138. Seimo seijin akilop’e.
139. Sel tha ninselthi jahdeh ta.
140. Selin achot le aneh akop’e.
141. Sel khonia tuivei bep.
142. Selpi vaikon.
143. Selkang le selkang kingai.
144. Sel thi nung seltho get.
145. Sima jong changneh vangin zouva ngao akhe e.
146. Simbeng lhason apahchai.
147. Simbeng upat tho.
148. Soh in sohson anei je.
149. Songpi songcha’n atheh e.
150. Sopi neilou le janglai kipat.
151. Sopi thi le kengto meikah.
152. Tachet louva belcha keh dem.
153. Tang suhlhai bon akhongai me.
154. Tang khongai abange.
155. Thase tuidu.
156. Thase thing pang them.
157. Thase leilhang dom.
158. Thenlom kiheh abange.
159. Thingkon le thingkon akitoh e.
160. Thoule in uinam ahol’e.
161. Thu ama le ama akilham e.
162. Thu tamsei hihin naseikhel umin te.
163. Totmo’n aji gaike alo e.
164. Tongthop ngapa del.
165. Titlou saikha kao.
166. Uililoh in twi asuneh in ngapi ngacha’n athiloi.
167. Uingol akikou le gam lang ajone.
168. Ui nou le chapang akidai le ipat e.
169. Ui le kel abang e.
170. Ui meikon ipia kijansah ding ham.
171. Uicha ki mansah banga.
172. Uicha’n baon apu ahuh ji me.
173. Uipi sohmo bang.
174. Umkeo don tungkho.
175. Ummong chungah songtat chu.
176. Umgei vu lou bang.
177. Upa le lamsah akideh joupoi.
178. Uphoh langbela kahon, jonglu taitinga kakhi.
179. Vacha’n abu aseipah cheh e.
180. Valan kathang kaki het e.
181. Vangah ahtui du.
182. Vani’n nakivet hen.
183. Vangse leingam lholha.
184. Vomnou akivah le mi apat e.
185. Vohchal tul ngah.
186. Vot pai ling lah.
187. Vadung cheten ngabel asong tei je.

5 comments to KUKI TE NGAINA LE CHONDAN

Leave a Reply to Jaangminlien Cancel reply

You can use these HTML tags

<a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>