KUKI NAM SEMTUP THEINA LAMPI

LEMNA LEH THUPATNA

Kuki Open Forum sodoh theina dia panhinla lamkai ho leh jat le nam ngailut jal’a sum le pai hin toh ho chu le i-mai lamdiu khankho khohsah jal’a akho akhoa kona hung kalsong haosa, upa, mi nu mipa chu le khang dong ho jouse nabon chau chunga kipa thu kahin sei masan kahi.

Tunia i-kikhop khomnao va hi sum le pai, tha le jung, lung thim tampi bei ding ahin, i-khopnao alo lhin thei tei na din i-lung sung uva taopum in gelkhoh cheh ute tia jong ka hintep kit na hiuve.

I-chen nao gamsunga Burmese ho hi atam pen ahiuvin, ama ho lunggel leh lungput dan hin gamsung cheng mite ho alo khumna tampi aum e. Ama ho lung gel pomdan khat chu “Kho he lou hon kal lhah’u hen, kho hehon kikhot doh’u hen, kineh’u hen” ti ahi. Kuki te lung put chu ahile kho helou ho chu ahehon asei peh ding ti ahi. Apha lou khat kitma chu a hile aheho thusei kijui nom jilou hi ahi. Ama i-pi hiya, asei ding ho kahetsa ngen ahi kiti ji ahi. Hiche hi isociety sunguva i-lhahsam nao pen ahiye.

Pathen lungset na jal’in America gam (United States) gam’a kum 3 (2007-2009) sung Doctor of Ministry (DMin) jil in, kaji kacha toh kaga um uvin, jat le nam ngailutna jal in, Myanmar gamsung kahung kile kit un ahi.

Jat le nam ngailutna jal in, i-nam sunguva khohun set jeha, hahsat genthei lhung’a jat dang hon i-don lou nao ho akipo na in, sei thei thei akiseiyin, toh thei thei aki tong in, panhu thei thei akipan hun ahi.

Hatsat genthei toha ana kipan hu ho chu: Leivomjang, Phoilen, Hangken, Mongjang, Tuikhengjang, Siboh, Sawbuayesin, Khumnoi, Sulpi, Jonglon, Holkom, Kanan, Kanmahgyi, Jangngouphai ti leh kho dang tampi ahiuve. Burmese kho ho: Mintami, Potta, Ahlaw leh Ziphugone kho ho jong kipanhu ahi.

Panhuna thu’a i-gel doh cheh diuva kidei pen chu hahsat gentheinia, koi jat dang in, i-poh nah peh nah uvem? Ei ho jat nam sunga i-ti i-pan khom thei diu ham ti hi gel khoh angaiye. Pan khom theina aum teng leh thil hahsa i-pi hung lhung jong leh kidou khom thei ahiye.

Tunia i-gel khom diuva kidei pen chu i-nam sung u, ipin eisuh boiuva, mihem te a kon leh khohun a kon i-chunguva ase apha hung lhung ding ho i-ki mahet dohuva, i-ti kigon toh khom diu ham ti thu hi ahi. Nam sunga thilse hung lhung ding ho makhol toha, kima gon toh angai ma ma tai. Ipi pi na gel doh em? Na ki gon toh hi tam?

GAMSUNG KIKHEL DAN

Myanmar gamsung hi kum 2010 a pat in, hut-khat in ahung kikhel tan, kivaipoh dan jong masanglai bang ahi tapoi. Gamsung cheng jat len jatneo hon jong ama ama jat cheh a dia mun le gam akihopuva chule thaneina jong akigon’u ahitai.

Kuki chate ho tuchan in i-ma kigon tohna umlou bang in aki-um in, koi jin eigon peh diuva i-nga nga nah lai u ham? I-chen khompiu Naga te ho leh i-kinaipiu Chin te hon jong ama ho’a din aki gong gong tauvin, Kuki te din a gel khoh joupouve.

Koi bel ding i-ti ti nah lai u ham? Kum i-jat hung kibel a, i-chan i-lhut uvem? Lung’a geldoh thei leh mit’a muthei i-ma him him aum poi ti thei ahi. Ama hon i-ma eigon peh loujeh un, kidou’u te tina ahi poi. Ama hon jong ama hoa dia akigon’u ahin, ei hon jong ei hoa ding i-ki gon u, angaitai ti thu kiphong doh jo ahi.

Nam khat semtupna dia thupi pen chu hiche namsunga um lamkai ho leh mipi ho lunggel leh vaihom themna chung a kingam ahi. Lamkaiya pang hon jong gamsung le gampang chule vannoi kikhel dung juiya tohding leh chanvo ho hi akhol doh jing’uva, dalhah a i-um na lou diuva, nampi khankho ding hi agel khoh jing diu angaiye.

Mipi te hon jong lamkai ho sei-se louva, avai hom themna diu leh a thahat theina diuva thumop jing ding angaiyin, chubana avat chana, ahi theina lamcheha panlah khom ding ngaito angaiye. Ajeh chu nam khat chunga thilse ahung lhun teng leh lamkai te ho chung bouva lhung hi louvin, atam jo mipi chunga chujo ahi bouve.

Masang khanglaiya chu namkhat khankhou hi lamkai chunga ana ngap’u ahin, tukhang in namkhat khankho hi lamkai chung bouva kingam ta louvin, mipi te chunga hung ki ngam joh ahi tai. Mipi te leh lamkai ho adinmun’u akibah louvang in, pan alah khom cheh diu angiye.

Nam khat hina dola, jat dang te ho lah’a hinkho man ding dol leh natoh ding dol ho hi sei lou thei lou ahi tai. A ki gong ten tohdoh anei un, akigong loute chun i-ma toh doh anei ngai poi. Tohgon nei laha jong phate cha tohgon gong te bou chu lo lhing ahije.

Kuki nampi semtupna dia amasa kholtoh dia kisampen chu tudinmuna Kuki te tahsalam kivaipoh dol ahi. Semtup masat ding hi semtup masa leu hen phapen ding ahi. Kuki te tahsalam kivaipoh dol, khol toh masau te.

TAHSA LAMA KIVAIPOH DOL

Kuki te hi pupa te khang’a pat tukhang changeiya kivaipohna phatah nei te i-hiuve. Nam sung semtup na dia amasa pena, eima hinkho man dan kisem tup masat ding, insung khat cheh semtup ding, vengsung semtup ding, khochen semtup ding hia kona veng dang kho dang ho toh kivaipoh khomje semtup ding ahi. Hiho cheng chu aban abana akisem tup jou teng leh Namsung chu semtup sa ahi tai.

Mikhat Hinkho Semtupna

Mihem khat semphat na din nu le pa athupin, gol le pai jong athupin, jol le be jong athupin, chule kho le veng sung’a chenkhompi mite ho jong athupin ahi. Mi hem khat semtup dia phapen chu ama le ama akisem tup ding hi ahi.

Bible sunga Psalm 127:3 in “Chate hi Pakai thilpeh ahin, Pakaiyin vang abohna ahi!” akiti. Chule Thuchih 22:6 in “Chapang chu achonna ding dol’in khou khah le chun ateh geiya jong asuhmil lou ding ahi” akitin ahi. Hiche Bible chang te ni hin chate Pathen’a kon gou ahi dol leh hilthei ahipeta hil ding asei khoh in ahi. Gou hi chin tup ding mong ahin, chate hi hilthei ahipet’a kihil ding ahi.

Nulepa kon khat in, natoh tam jeh leh hetlou jeh in chate ahilman ji pouve. Ama le ama hung ching natah tin akikhohsah jipoi. Kon khat ma chun alet teng kihil nan te atiuve. A let teng hil thei ahi ji tapoin, ama ho joh in nu le pa te ale hil nom jiu ahi tai. Hilthei ahi apet’a, chate i-kihil leh alet nung teng hahil ngai lou ahitai. Mihem khat kisemtup theina hi, ahin chingtup nulepa leh khou khah ho chunga jong kingam ahi. Hia kona chu mihem khat kisemtup thei ahiye.

Insung Semtupna

Mihem khat ahung kisem tup jou teng insung khat hung kisem tup thei ahi. In sung khat chen dol sei kit leu hen, angaina chu pasal in, insung mopohna aneiye. Bible’a Israel te thusim sim leu hen, vaikon vailhun, natoh galsat i-yakai pasal ana kimin phah ahi. Hima banga chu Kuki te insung jong hi pasal vaihomna hung kijui peh ahi.

Kuki society sunga, In sung khat’a mipan tohvai ahoma, minun insung kin le chate kin’a vai ahoma, chaten nu le pa vaihomna noiya thepna ajil uva, na atoh jiu ahi. Khat cheh chun ama ho hina leh dinmun dung juiya aboldiu kin anei cheh uvin ahi.

Mipan insunga ji le cha vahna dia alam louva sum ahol ding jong hi thilpha ahipoi. Minun jong sum le pai lut jouse aman chai thu thu jong hi thil pha ahipoi. Chaten jong sum le pai, chule neh le chah mu theina ahahsat hepha louva adei dei athum’u jong hi aphapoi. Mipa, minu leh chaten insung khat’a atoh diu dol ahin toh khom cheh teng u leh Insung nom chu hung kisemdoha, society a dia vetjui phatah hung soh thei ahi.

Insung khat kihil ti hi i-ma dang ahi pon, atoh diu dol cheh u kisei peh jing tina ahi. I-jemtia chaten atoh diu dol atoh lou teng u leh minu le mipa ten chate ahil’u angai jin ahi. Koima nu le pan achateu mimol, michavai, mingol ahung so diu adeipoi. Vaicha lheh jong leh achateu chu miching, mipil, mithem, mipha ahi ding adei cheh uve. Nu le pan chate mipha ahicheh nadiuva iki hil’u hi, nampi semtupna abulpi-khom ahiye.

Kho Sung Semtupna

Insung khat ahung kisemtup jou teng khosung semtupna hung kipan ding ahi. Kuki te pao cham tuh khat’a, “In-sah te kihilna, in-lhang ten alimpi” akitin ahi. Kho sung khat’a insung khat in, nitina in-chen jedol akihil leh hia kona chu achen khompi in-sah, in-lhang ten jong kihilna anei thei u ahi.

Masang a chu kho akisat teng leh aphung phung’a kho ana kisat ji ahi. Kho khat min akisei leh koiphung, koi chang khosatna ahi ti chu kihe doh jeng ahi. Burmese te hon mel het lou khattoh akimuto teng u le, “Hoi lai kho’a kon nahim?” atiuvin, Kuki ten mel het lou khattoh i-kimuto teng “Koi kho na him?” tin akidong jin, chubana “Koi phung, koi chang nahim” tin akidohbe jie. Phung le chang kibahpi ahi leh “Kadei kanao, lungset sah-a” akitin, phung le chang kibang lou ahi le angai pen in, “AW….” akitin, akichom bol jie.

Tukhang hin, akho akhoa phung khat bou hita louvin, phung chom chom tampi cheng khom akitam tai. Kho sung khat’a phung le chang tam jep hon inkon kiloikhomna jong abol jiuve. Inkon kikhop khombol hi insung mite kihiltohna a mana, phung dang chang dang toh kingailutna aso doh theina dia kihilna man them angaiye. Kho sung khat’a phung le chang kichombolna hin khosunga kingailutna leh kikhohsahna alhahsam sah in ahi. Nampi semtupna din khosung semtup masau te.

Nampi Semtupna

Vannoiya gam len leh ganeo ho in agam’u leh anam’u semtup ding agong jing uvin ahi. Semtup ding akiti teng leh akitup lou suh tup ding tina ahi. Thil suhset hi abaiyin, thilsemphat hi ahahsan ahi. Mikon khat in, leiset hinkho nei sunga, eima nopsah sah dan leh lhah thei thei na’a hinkho man ding adei jo un ahi.

America gama President tet ho thusim khol leu hen, America gam sung phate’a semtup ding leh America te hinkho semtup ding dei hon President dinmun atet doh jou pouvin, America mite ho anop nopuva umsah dia tia sei hon (campaing bolhon) President din mun baicha khen in, anga jiuve.

Mihem khat hinkho akisem tup’a kona, insung khat hung kisemtup thei, insung khat kisemtup jouva kona khosung khat kisemtup kitthei, kho sung khat kisemtup jouva, nampi kisemtupna hung um thei ding ahi. Mihem khat, insung khat leh khosung khat kisemtup masa leu hen Nampi semtup sah hi ding ahi tai.

NGAI-NA UMDOL (Culture/Tradition)

Nam khat sunga hi apha le alhasam aum ji e. Kuki nampi semtupna dia kivaipohdan (government) leh ngaina (tradition/culture) ho hi semtoh angaiyin ahi. Mijousen kivaipohdan leh ngaina ho aphatna leh aphat louna ahinhet doh teng bol dia lom leh bol lou dia lom chu ahin het doh ding ahi.

Kivaipohna: Kuki Nampi semtup ding dan hi i-ma ahahsan pon ahi. Pupa ngaina a hung kijuiya, kimang peh “Kivaipoh Dan” ho chu mimal khat cheh hinkho’a man cheh a, insung khat kivaipohna, leh khosung khat cheh kivaipohna ho chu Kuki society jouse a hatdoh sah kit ding ahi.

Thutanna: Kuki society sunga thunoh boina neo pen’a pat, alenpen tol tha chana thutanna Dan kinei ahi. Kho sung veng sunga thu lenpen “tol tha” aum teng Indian te leh Burmese te thu tan din ana kikou ngai poi. Kho sunga Haosa leh Phung gol ho lamkai nan, alang tonia insung mite leh phung gol cheng aki kihou khom in, thutanna akineiyin ahi. Haosa upa thutanna chu thutanna sang pen ahi tai. Haosa upan adih thei pena thu atan ji diu ahi.

Kichen thu: Nu mei le pasal kichen ding teng kingailut phon dohna leh kijatonan alang tonia insung mite ho tu le be toh kihoulimna le chadopna aki neijie. Man le mol jat hi alang tonia kihou thei dan dan ahi jie. Man le mol i-jat neh ti sanga, akicheng teni kingailu taha akichen thei lhon ding chu thupipen ahi. Kichen teng tunichan’in Government Office’a soi kai angai poi. I-ngainao va kichenna chu hinkhoa dia kitepna ahi tai. Thutan ngahna ahi tai. Dan kicheh tah kinei ahi.

Kosa thu: Kuki te i-ngaina va kosa i-bol jiu hi gel jep din dei aum e. Kosa kiti hi thi-op leh thivuiya hung lha mipite ho, thivui jou nunga ankong sokhomna ahi. Pupa te hon kosa abol nao ajeh phachom pi um ding ahi. Ahin, dammo a kijen’a sum le pai, neh le chah tampi beiya, hinkho beina chan kitoh’a, adamsel ho ankivah nalai chu gel ahahsa jep in ahi.

Tulai khang hin kosa bol leh bol lou aum tan ahi. Kon khat chun nei hih beh jong leh lung nachimnan kosa abol tan in ahi. Kosa bol jong ki oimo nom, kosa bol lou jong ki oimo nom doh ahi tai. Kuki te hi athi ten ahung lha mipi ho kivah ahin, America ten vang ahung lha jousen an neh ahin choi khom uva, hichu insung mite leh ahung lha jousen kine khom ahiye.

THUKHUMNA

Achunga thu hung kisei ho a kona lamkai ho leh mipi te hon mailam khankho kisemtup athupi je i-gel doh diu tahsan aum in a hi. Jat le nam khat akihin, jat dang nam dang ho chunga kingai ngai ding ahi poi.

Tahsa lam leh lhagao lama hinkho manding dol taha hinkho man theina ding in tohgon pha pha gong utin, sum le pai jong tohkhom utin, pan lakhom tau te. Chuti louva ahile, vai gei cheh cheh ding i-hiuve.

Gelkhom Seikhom ding
-I-society diuva tohkhom thei ho
-Communication nei jing theina gel khom ding
-Organization ho pankhom theina lampi gel khom ding
-Mipin neisa sum le paiya pankhom ding dan seikhom ding
-Gampam’a cheng Kuki te ho toh pankhom je ding dan gelkhom ding

August 19-20, 2016 Dr Nehkholal

Leave a Reply

You can use these HTML tags

<a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>