In chen khosah leh lung-gel khel ngai ta!

INCHEN KHOSAH LEH LUNG-GEL KHEL NGAITA

Thupatna

Kukite hi phung gui sutnom te ihiuve. Phung lhomcha hi jong leh phung gui akisutnom tei je. Phung tampi “Upat” kichu jong aum in ahi. Hiche jeh hin boina tampi ana um e. Nulepa te ho akihou lim u leh “doihou” thu jong asei doh kha jiuve. Doihou leh doithu kiti hohi itabong ahi tulai khang thah laha ahe akium behseh poi. “Kithoi” ti jong hi athua ana ki jah thu ahin ei ho khang (21st century) a “kithoi” um lou ti thei ahi tai. “Doithu, Doibom, Doihou, Kithoi” ti ho hi pupate ho Christian ahung hi nunguva hi kimang lou ahi tai. Sei jong asei nom lou u ahi tai. Tulai khang hi ima jouse aki khel tan inchen kho sah jong akhang dung juiya khel ahung ngai ahi tai. Hiche lekha (ariticle) a kona  khang kikhel je dan, inchen khosah khel angaije dan, lunggel khel angaidan ho sim doh thei ahi.

  1. 1. Minput Thupije

Kajah khah khat gahsei leng, Pupate tahsan dana mikhat adam mo hi thilha (evil spirits) ho natsah, ahi lou leh “akibum” in ana tahsan un, hiche damsah na ding damnalou (medicine) ana nei pouvin, gancha (ahcha, uicha, vohcha, sel, loi leh bong tiho) hon ana “kithoi” ji un ahi. Thempu hon kithoina kin abol teng u leh “akhang akhanga apu-apa teu min” chu asei jiu ahi. Ama ho tahsan dan a hi Pupate ho min asei u leh pupate lhagao chu thilhahon akichat uva jam mang jiuva atahsan u ahi.

Khang gui hi thupi tahkhat ana hi. Bible akisim leh Israel te jong hi khanggui sut mi te ahiu kichen tah in aki hei. Adeh a Bible sunga Minbu (Numbers) hi isim leh akhang khanga apu-apateu min jeng ahi. Hiche amin u ahet u hi ama ho dinga abul abal khol doh na ahin, itabong mi ana hiu phon doh na jong ahi. Hung kon doh na het lou hi man lu lou tabong in ana gel uve.

  1. 2. Minputdol

Kukite min akisah teng le jong chapa tahpen in apu (apa pa) min akilahsah tei jin ahi. Tekahnan kapa min hi Lutkhosei ahin kachapa min hi Seiminlun ahi. Pa-te hon atuteu koi ma min alo sah nom ji pouve. Kapa len Pu Jangkholam chapa U (Sehthang) in chapa (3) aneijin apan abonchan ama min jeng aputsah in ahi (Jangkholam= Lamjangam, Jangkholam=Lamkholet, Jangkholam =Lamkhotong). Kapupa (kaloinu pa) Pu Dolhun in jong tupa (5) anei jin, (3) chu amamin aputsah in ahi (Doulhun= Lhunminlal, Doulhun=Lhunlenkap, Doulhun=Lhunkhotinchon). Ahin akim khat in atupa tahpen ama min aputsah in adang se chu michom min (apa len/apa-neo leh amaho dei dei) ho aput sah ji un ahi. Chapatah pen in Pu-min aputlo na pen chu khanggui mang thah louva simtheina ding ti ahi. Ama ho “minluto” chu “khanggui sutna leh kithoina” a hung kimang peh ahi.

  1. 3. Mi-upan apa henga thu adoh thei lou khat

Kukiten “mi-upa” hi thupi tah in ana kisim in ahi. Nulepa bana insunga thanei pen chu “Mi-Upa” ana hi. Ahin lam dang tah khat kit ma chu (ka het khel lou leh) “Phung gui thu hi apan achapatah pen (Mi-Upa) henga asei peh thei lou ahi. Chapa tah pen in jong apa adoh thei lou ahi. Neo-jo hon apa henga angeh’u ahilou leh apan neo jo ho henga asei peh teng u leh chapa tahpen in angai a, akimel chih thei ahi” ti ahi. Mi upan apa henga phunggui thu adoh ding chu pupa ten ana dei pouve. Ajeh tampi ana um in ahi.

  1. 4. Pupa te chonphatdan

“Kithoi teng khanggui minluto ho hetphahchan sei phong a kona-a damlou ho hung dam doh” ti hi tukhang a gel dinga tahsan dia lom lou mai thei ahi. Ahin “min” (name) hin mi aloupisah in hu-ham anei sah in ahi. Hiche khanglaiya chu chuti ding ma ahi. Pupate lhagao chu thilhahon ana kichat tia anatahsan u ahi. Pupate ho hinkhoman dan ho chu tukhang hon kichen tah in i-he pha ta pouve. Hetthei pen chu ahi leh Pupate ho hi tulaikhang ho sanga “hinkhotheng, jouseilou, khankhothem, kijatonadim, kikhoto, kilungtoh, kingailutna sang, kitah” ana hiuve. Hiti ho chun ama ho ana loupisaha, achonphatnao va kona chu Pathen lung lhaina achunguva ana um hi ding ahi.

Bible ana sim khah louvang uva Pathen dei lam ana bol khah u ahi. Bible sunga hin Pathen dei leh hotlam bol ho thusim tampi akisun in akisim doh theije. Bible hung um doh masanga pan a Pathen lungdei dol chu ana um ahi tan, hiti ho chu Pupate hinkhoa ana dimset ahi. Tulaikhang leh pupate khang, te-thei lou tampi aum e. Hiti thuhil ho chu akhang akhanga hung kiseiya Bible a hung kisun doh ahi.

  1. 5. Khang kikhel dan

Inchen khosah leh natoh thilbol hi akum akum in gang tah in ahung kikhel khel jing in ahi. Masanga chu thinglhanga ana kichenga thinglhang lou, lhoute ihiuvin, chujouvin jangcham i-hung chengun jangchamlou i-hin lhoukit un, tun jangcham a chena kon in khopi len dom dom (Khampat, Tamu, Homalin, Mandalay, Yangon) akichenglut kit in, chubana gamchom lang (Malaysia, Thailand, Japan, Korea, Australia, USA) che a chenglut jong tam pi i-um tau ve. Neh leh chah holdan jong hi ahung ki khel tul tul jeng in ahi. Hiche hi tulai khang khantou na dung jui ahi tai. Hiche banga inchen khosah jong akhang dung juiya khel ngai ahi tai.

5.1. Kihetmat khantoudan

Mihemte chihna hi ani anin akhang tul tul jengin, kihetmatna jong aban aban in aki khel tul tul jeng e. Malaiya chu khat le khat kihetto nom teng leh seinom ho chu “la-a kisema” hichu mikithot ji ahi. Ache ho chun hiche “la-a kisem thu” chu alhunna ding muna aga sah peh jiu ahi. Chubana “lekhajem” a sut tho khang ahung hin, khat le khat lekha aki thot to un ahi. Chubana gangtah a kihetto nom leh “telegraph” thihkhaova kihetmatna (Kye-nan) ahung um doh kit e. Chubana “kamchangtaha” kihoumatna “telephone” ahung um doh kit in, tun ichennao khopi (in mun) a kon in vannoileiset kihoutheina ahung um doh kit tai.

Hichebana “electronic mail” achomlama “email” kiti ahung soh doh kit in hiche hin vannoi leiset internet um na jouse gang tah in aki he mat thei kit tai. Ichentam na pen u Homalin, Khampat leh Kalay Myo a jong internet’a kihet mat theina aum tai. Hiche email a ahi thu, la, lim ho vei khat thota mi asang asang henga kithot thei jeng ahi. Hiche sanga sang jo cheh chu ahi leh computer internet a kona “chatting” lekhachangkitaha kikihoulim thei, computer a camera (limvetna) kitaha VZO tiho a kona jong limkimua kikihouthei, chule Online a kona jong meeting kibol thei ahi tai.

5.2. Kholchena khantoudan

Che le vale na jong masanga chu ken ngen a khol ana kijin ahi. Kapate ho leh kaute ho seina-a masang chun tua kachen nao Bokkan a kon in Tamu langa anchang ho, ankammu ho pot in ana po un ana joh ji un ahi. Ama ho khang ban chun Bicycle ahung kimangpan in Bicycle ahung kiman nung in koiman changtumbu pon Tamu langa aga joh beh ta poi. Bicycle hi kholjinna phatah in ana ki nei je. Chubana Tamu leh Khampat line bus ho ahung um doh kit in amita kip sum nei leh nei hih leh line bus bouvin aki tou kit e. Line bus ban’a gari neo (tri-car) ahung soh doh kit in aman atamcheh in ahin hiche hin mitin atou kit thouve. Anei dom kit ho ma chun motor-cycle akichoh un hiche ngen chu ahung kimang cha kit tai.

5.3. Kijenna lam khantoudan

Cha nei ding jong hi angaina-a, apengmasa a hi “chapa” ding a ki nem atam in ahi. Koima jouse nao pen ding chu numei/pasal ahi ding hetchet theina ana umpon ahung so ni chan ana ngah ji-un ahi. Ahin tu khang in “awgin” a kona hettheina khol (Ultrasound) manchah chomchom ahung soh doh kit tan nao vop jou lha 2 lha 3 alhinapat in nao numei/ pasal ahi ding ahet thei pai ahi tai. Chule nao kiset ding leh kiset lou ding jong ahe pai kit un ahi. Hiche mahet ho hi ase apha ahung lhun ding kima het’a kima ginna ding in apha lheh e.

Khosung leh insunga dammo aum jong leh akham khamin lou (damdoi) aki choh un aki dam jenge. Akho akhoa lou jil them tahtah aum louvang in, natna jen thei akham kham in aum tai. Gancha (ahcha, uicha, vohcha, sel, loi leh bong’a) a kithoi sanga bai jo ahi tai. Tukhanga gancha tha a phungminsuta kithoi ding jong ahi thei lou khat ma ahi. Khantoulou lai khanga ana kibol leh thupi ana kisah ho chu tukhanga taitom ding ahi pon, ahia hiche khangbanga chu pomdetchah kheh ding jong ahi thei ta poi. Akhang che dung juiya mu na leh tahsan dan jong hung ki khel jing ahi.

  1. 6. Lunggeldan khelngaita

Khopi len kim khata “museum,” Burmese paova “Pyah-taik” kiti abol un ahi. Hiche “museum” kibol lo na pen chu ahi leh “malaikhanga a thusim ho leh mihemte hinkho hung kimanchah dan ho holdoha kholtup’a, tulaikhang leh mailam khanga het jinga aum jing na ding” ti ahi. Hetchet bethei ding dan chu ahi leh “thil-lui leh khangluithusim” kholkhomna ti thei ahi. Ahin “museum” a kikoi ho chu tulai khanga man kit tei ding tin na ahi poi. Michingkhat in aseinaa “malai thusim sumil hih in, ahin malai khangbangin um ta hih in” ati. Hiche hi thugil tah khat in ka gel e. Khang kikhel dung yuiya lung gel khel angai tai. I chondan leh ikiman chahdan ikhel nom leh lunggel khel masat angai je. Lunggel khel masat louva kikhel hin, kikhelna dih tah aso doh sahpon, chule jong asot sah pon ahi. Kikhel lo um lou ti thei ahi.

  1. 7. Insung kivaipohdan khel ngai ta

Insung kivaipoh jong hi akhang che dung juiya gel toh angai tai. Nupa kikaha thaneina ki chu ding tina ahi pon, nulepa sanga chaten thunei joh ding ti na ahi pon, chule mi-upa khel-a neo jo ho thunei na ding ti na jong ahi pon, chukit leh numei leh pasal kikaha thaneina kichu ding tin a jong ahi poi.

Mitam pi hi ji neita, cha jong tampi neita, ahia anu leh apa vaihomna noiya um jing na lai  aki um in ahi. Hiche nu le pa chunga kingap jong hi nu le pa dinga pohgih len tah ahin, chate dinga jong “kisonlelna” lung thim aum sah jing in, tute ding in jong anu leh apa chunga ki-ngap sang in api leh apu chunga aki ngam jo un ahi. Pilepute alungjang dima pohgih kipohsah bang ahi. Nulepa ten jong chate chunga sonlel na tampi anei khah u hi aphat mo na tam pi aum e. Hiche insung kivaipohdan hi a koi koiya ding in poh gih len tah asoh in, hichun nupa kikah, nulepa leh chate kikah, teh leh mou kikah, upa leh neojo kikah, pasal leh numei kikaha boina len tah asoh sah thei jin ahi.

  1. 8. Amitin in tohthei thei toh cheh ding

Insung khat a mi jouse chu acham kim soh thei poi. Pathen in akivahna ding akham kham in asem peh cheh e. Khat cheh in hinkhoa Pathen in ipi ei gon peh em ti hi het doh tei got angai je. Hinkhoa dinga hi tohgon nei ngai ahi. Thuchih in “Min oiva ding deijeh a na ahatoh cheh cheh ahi” ati (Thuchih 16:26). Thuhil pan “Mihem toh thei thilpha pen chu-atohga a neh a don ding, nomsa tah a um ding hi ahi. Ahinla hiche jeng jong hi Pathen peh a kimubou ahi kahedohtai” ati (Thuhilpa 2:24).

Ichennao gam hi gamhahsa ahin, tha-guma natoh na ngen ana hi. Dammo te, veise-te leh milhomte dinga chendohna hahtah ahi. Hiche loubol leh honleibol natohna kona kile doh theina dinga chate khanga hi insung kivai poh them angai tai. Mi nu leh mipa chunga kingai ngai ding ahi ta poi. Mi-upa chunga kingai ngai ding jong ahi tai poi. Ute naote chunga kimoh ngap ding jong ahi ta poi. Avatna chana tohkhom theina ngaitoa atong theithei jin pan alah ding angai tai.

Masang khanga chennop lai chun nu leh pan chate ding in gou ana khol ji un ahung khan lhit teng u leh hiche gou ho chu ahoppeh ji un, ahin tulaikhang hi khanghahsa ahi tah jeh in chate dinga gou khol jou koi ma aum tapoi. Tua chate dinga gou ikhol peh thei pen u chu “chihna lam” ahi. Hiche chihna hi amu thei na lamchomchom aum e.

Thuchih in “Pathen gin kiti hi chihna bulpi ahi” ati (Thuchih 1:7). Chule kichentah a sei thei pen chu ahi le chihna hi themjil (education) na kona jong holdoh thei ahi. Achunga hung kisei “khang kikhel dan leh khang khan toudan” hin i-in chen u leh i-khosah dan khel din nasa tah in eino-un, hijeha chu khang dung juiya lunggel jong khela, kivaipoh jong khel hung ngai ahi. Hiche khang kikhel umdol hi ihetdoh cheh u va, chule akhel dan ding i-khol doh uva, ching thei tah a i-ki khel u angai lheh tai.

Saya Nehkholal (USA)

July 20, 2009

2 comments to In chen khosah leh lung-gel khel ngai ta!

  • len

    Kipa aum lheh jeng e, hitobang a tom ngai tah a nam pi ngai lut najal a na natoh hat naou, hichi keu hilou a naphat manlu tah tehou nam sung mipi te, Pathen thu ahed them thei nading a, article le adang2 ho nahin so jeh uvin Pathen in na na toh na cung chang uvah Phat thei na boh taou han.

    keima: Lenboi Kolkata

  • myhope

    Dear Lenboi,
    Hiche website na sim kipa aum e.
    Palal

Leave a Reply to len Cancel reply

You can use these HTML tags

<a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>