Burma Gam Kuki Ho Laha Pakai Thilbol (1922-50)

BURMA GAM KUKI HO LAHA PAKAI THILBOL (1922-50)

THUMAKAI

Burma (Myanmar gamsunga hin Kuki mihem 45,000 tobang ana kichenge. Townships chena gamkai ho chu: Layshi Township (Map gam or Somratracts), Khamti Township, Homalin Township, Tungjang Township chuleTamu Township (Kabaw Valley) ahiuve. Hiche ho laha chun Denominationchom chom aumin ahi.

KUKI TE CHENNA GAM

Kuki te hi British ten Upper Chindwin District ana tiu, Kalemyo (Kholjang) (south) a pat Khamti (North) Chindwinvadung le India gamgi kikah ahin anachenguve tin Kontong Lengpa Record le Thangtut Lengpa (Ningthilengte) record a akimun ahi. Hiche gamkai chu World War I jouvin Britishten Somra Tracts (Map gam), Upper Chindwin Valley, Kabaw Valley, tin gamkai thumin ana vaihom un ahi. Kukite hi tunichen gei-inichennao gam jousea kitup tahin akicheng theipon, tunjong Shan Burman, Chin jatchomchom, chule Naga jatchom chom toh akicheng khom jing nalaije.

MANIPUR GAM’A KONA KIPANA THUPHA HUNGLUT


1. Pu Ngulhao le Pu Javum

1917-19 Kuki Rebellion (Anglo-Kuki War of Independence) kichaijin Pu Ngulhao hi Somra Tracts (Map gam) a KIPANA THUPHA seidingin ahung masapenin ahi. Hiche laiphat chun Map gam’a Housa len (chingsanglah) 2 ana umin Phailengkot Chahsat a Pu Kamjadem le Pu Kajahemte ucha aumlhonin, Zoujang (Tuikol) gama Pu Khomjang ana hi.

Pu Ngulhao Thomsong chu gam mipiten anasanthei lou jehun lha 4 (4 months) jouvin akile kittan, ama chejouvin Pu Javum ahung lhung kitin Zoujang muna School bolla Kipana Thupha seiphong ding ana gong in agam mipiten anasanthei loujehun Manipur lam’a kinungle kitan, ahin Burma gam alut jih chun World II  jouin ahung kitin, Homalin SDO pa komah kham athum leh ama tohthei aum loujih chun Khamti a D. C pa hengah asolin D.C pan Office a clerk in apan sahin Burma chamlhat mujouvin Upper Chindwin District a M.P masapen anakai dohin ahi (1948).

Pu Ngulhao Thomsong le Pu Javum taona Pathenin asangin, Zoujang haosa Pu Khomjang chapa Pu Thangkhojam le Louphong a Pu Yamchung chapa Pu Lengkhotong Ukhrul Mission School a ahung kaithei lhontan ahi. Pu Thangkhojam in Christa a huhhingna ahin kisanin 1922 kumin Baptize anabollin amahi Burma sunga Kuki te laha Pathen houmasa pen jongahung hitai. Hitichun March 17, 1959 kumin ordination akibollin Pu Rev. Thangkhojam Golden Jubilee (1922-1972) jong December 29-30, 1972 kum chun Khomunnom, Homalin Township sunga ana kibol pehtai. Hiche Jubilee a chun keima tahjong kaga pang in ka hi.

2. Pu Tongkam Singsit

Kukite laha Burma gamsunga Pu Tongkam Singsitle Pu Letjavum chule aloinu Pi Yampineng hi pioneer Missionary ahiuve. Pu Tongkam Singsit hi Manipur akon Kuki ho leh Naga hon Map gam adinga Missionary a ahinsollu ahi. Agollhan laitah a Missionary dinga hungkipedoh ana hie.

Amahi ojapu Thisan toh kilhon dinga ahin gon’u ahin, Ojapu Thisan ahithei lou phat in Nunghar kho a Pu Sarei (Tangkon) chapaMaya toh May 5, 1932 nin Zoujang ahunglhung lhontai. Ahinla Ojapu Maya hi Naga hon ana khutsan theilou phatun ahung kilekittai. Pu Tongkam hi Manipur akonin lhalo Rs.15/- apeovin, Zoujang a School abolin Homalin SDO in lhalo Rs 20/- apen chule School a alhinglou jousejong akithopin ahi.

Kum ni aumjouvin Kangpokpi Mission a School kaidingin gollhang 3 le nungah 2 apuijin lekha anasim sahtai. Amaho chu: – 1. Mr. Letkhojang 2. Mr Doujang 3. Mr Lavum 4. Miss Tingkhol 5. Miss Lamtin ana hiuve.

PuTongkam Singsit Zoujang kho a lhun phatin akhonei haosate chapa Pu Thangkhojam toh kipana thupha asei phong lhonin Zoujang kho sehhilouvin akimvella jong anache lhonin 1932-34 sunghin hesoh genthei natamtah anathoh lhonin mi 72 in huhhing na ahin kisan tao vin Zoujang khoah houbung masapen ana phutdoh hon tan ahi. Zoujang kho adoibomanapei masapen chu Pu Chungjasei leh Pu Holkhojam ana hi lhonne. Abanaho chu Pu Thangkhotong, Pu Paomang, Pu Lavum teho insung mite anahiuve.

Pu Tongkam Singsit in Missionary na ahintoh na a ahesoh agenthei, alhilonna tampi Pathenin asanpeh’a lolhinna aneijehin Pathen thangvahna inlakhat anabollin ahi. Hichu “CHAMKANG LOUNOU LAI AHITAI” lathah 136 ahi. Manipur akona Naga hon ahinsollu Pu Maya ajat miteuvin anakhutsan loujehuva akinung le phatin nommo asauvin Pu Tongkam jonganahaisah taove. Ama kheldingin Pu Chinaochin ahinsol kitun ahi. Pu Chinaochin phatchomkhat Zoujang le Louphong a aumin ahahsat jehin Manipur a ahung kile kittai.

Pu Letjavum le aloinu Pi Yampineng: Chujouvin Pu Letjavum le Pi Yampineng hi Pu Thangkhojam kithopi dingin November, 1936 kuminZoujang kho ahung lhung lhonne. Thingphaijang muna Missionary natohanapan lhontai. Mandalay akon Methodist Missionary Pu F. A Kin Chin inUpper Chindwin Valley a kipat Mission natoh ahin pan taovin 1938 kuminThingphaijang ahinphaovin abonchaovin Methodist a alut phatun Letjavum le aloinu Pi Yampineng lhase tahin Gollhangbung ahinjon lhontan ahileh hahsat gentheina tampi anathoh lhonin hiche laihin Pathenin apehlhonchanu 2 jong ananeilhonne. Pi Yampineng in Pathen loupina dingin la khat anabolle. Hichu

“LEISET CHUNGA HIN O CHUNGLENG VABANG KALENLAIHIN,

EI SULUNG DING LHEPNA AHAT,

NUNG LE MA CHEM LE THAL AHEMME KADINGIN NITIN,

LUNGMONG LE LHAMONG THEILOU KAHITAI” Lathah bu155.

Amani Gollhangbung akona Layshi ahinjotna lhona molle lhang tamtahahung kaljou lhon Lhangpi aphah kon lhonin gammang noija Pi Yampinengnao neiding in aumtan, Pu Letjavum in naosen melthah musangin aloinumaiso nukhahpen din aloinu maijoh avetan, gamthip noija anneloutuidon louva aka ka laijin Lhangpi langa gamleng a hunghon ahung mudohtao vin, aloinu longdamsa chu apouvin.

Pu Letjavum leh achateni ahinpuiun mithi long pumin Lhangpi ahin jonu vin avui tauve. Pu Letjavumhahsatahin Layshi muna achengin Naga ho laha kipana thuphaalhangsamin kumkhat jouvin ahinkho abeikittan, ahile achateni chuManipur langa asopihon ahung kipuidoh taove.

Khonungin Pu Letjavum chu Thingnel houbung in phate chan lhanadopehun vohchal tuh 5 khatin akosauvin navuija pang sopi Naga hokom’a jong kipa thu agaseijun ahi. Hijehchun Burma sunga kukite dingin Pu Letjavum le Pi Yampineng hi Pathen lenggam hunglhun masangsea suhmil thei ahilhonpoi. Amani muchi tuchu tua Burma gamsunga Kuki Christian jouse hi ahita uve.

ENGLAND GAM’A KONA METHODIST MISSION HUNGLUT

England gam’akonin Burma gamsunga kipana thupha seidingin 1887 kumin Mandalay ahunglhung taove. Chujouvin Mandalay kimvella khopiho chule lower Chindwin Valley a Monywa le Upper Chindwin District H.Q Mowlaik ah English Officer hole worker ho laha 1937 kumin Rev. F.A Kinchin in natoh ahinpantan, Mawlaik, Homalin, Khamti aphan, Kuki holahjong Mission natoh ahungluttan ahi.

Hitihin Manipur akona hung Pu Letjavum tenupa ahinkho lhon abei jouvin Map gam a agammi Pu Thangkhojam tilou koima lhacha natongaumtapon, Upper Chindwin Valley a jong 1937 kum’a Rev. F.A Kinchinhung tilouvin koima dang ahung tapon, kum 10 tobang Zoujang, Thingphaijang, chule Louphung houbung hohi lamkai bei jin ana umtaove. Ahin Pu Thangkhojam lamkaina in hesoh gentheina tamtah thoh pumin naanatongin, leiset gallen II laijin houbung ho anachavai lheh jenguve

1947 kumin Pu Rev. F. A KinChin le Pu Rev. Dengkunga (Lusei) chu Mapgam chule Upper Chindwin gamkai khollin ahung lhonin Mission Hq. hoitah semdohna ding ahin gong taovin ahi. Missionary Wilson le Achesean ho chu Chindwin Valley vella Kipana Thupha seiphong in ahungun ahi. Amani hung phat laihin Pu Tongkam Singsit in Kangpokpi Mission a lekha sim dinga an apui Pu Javum le Pu Letkhojang tenin apuile lhonin khonungin amani jong Mandalay a Bible School ana kai lhonin Evangelist/preacher in Map gam le Upper Chindwin Valley ah apanglhon inahi.

Amani hi Pu Tongkam natohna a aga masapen ahilhontai. 1950kumin Shew Long Convention abollun Mangdongphai a Head quarter bolla Chindwin Valley le Map gam Kuki ho laha Mission na toh ding ahungkipandohin, khonungin hiche Mission hi “Mangdongphai District, UpperBurma Methodist Church” ahung kititai.

CHIN HILL A BAPTIST MISSION HUNGLUT

1908 kumin American Baptist Mission akonin Rev & Mrs. Herbert Copetenupa Haka khopi ahunglhung lhontan ahi.Hahsatna leh gentheinatamtah thohpumin kipana thupha lunglha louhellin aseiphong lhonin, 1910 kumin Tiddim ahung lhung lhontai. Tiddim Chin holaha na atong lhone.

Mr Vielnang le Mr Khamkhokai hi Rev. Herbert Cope in Kuki hole Zou holaha Mission natong dingin ahin sollin 1934 kumin Thangkai gam (tua Tungjang Township a um Kuki ho kom ahunglhonin kipana thuphaaseiphong panlhonin ahi. Amani hi Thangkai gam le Kabaw Valley a umKuki ho lah a Missionary masapen ahilhontai.

Kuki ho laha huhhingna kisah masah penchu Khangkan a Pu Letlang ahin, March 5, 1935 kumin Baptist abollin, Pathen thilbol kidang tah khat chu 20April 1942 nin sungpeha Pu Zamsung, Pi Ngamnem, Pu Ngamkhothang(founding member KVTBA), Pu Zamgin chule Pu Thangkhogin inhuhhingna akisanin Rev. Khamkhokai khut na Baptist anabol tauve.

Leiset gallen II kichai 20th April 1946 in Thangkai gam le Kabaw Valley aum Thadou Kuki Christian jousen kikhopna masapen Songpeh muna abollun mi 50 val ahiuve. Houbung akhantou to kilhonin 1948 kumin Pu Ngamkhothang preacher in apangin amahi preacher amasapen jongahunghitai. 1946 kumin Thangkai le Kabaw Valley aum Thadou Kuki hodingin “Circle” ahung kimutai.

Rev. Vielnang le Rev. Khamkhokai hi 1950 gei-in Thadou ho leh Zou ho lahkipana thupha ana seiphong lhonin, hinna meivah hinpolut masapenahilhontai.1950 kumin 5 veilhinna khoppi Khangkan muna anabollun mi130 vel analha theitao vin Pathen lhagao natohna nasatahin ahungumdohin houbung aban banin ahung kiphutdohtai

Hiche Chin-Hill akona hung Missinary hon kipana thupha ahung seiphongnao gamkaija anaum eimiho chu khonungin “Kabaw Valley Thadou BaptistAssociation” (KVTBA) akitin tunichan geijin aumjingtai.

1950 kum geihin Burma a um Kuki ho laha ahin Manipur akona Missionary hungho, Methodist Mission, chule Chin Hill a Baptist Mission tilou Mission dangaumpoi. Ahin Pu Lalkholun lamkainan Kabaw Valley sahlam, Zedi, Mantou, Lata, chule Phaijang aum Kuki hon Pathen houna 1941 vellin anaum pantai. Amaho jonghi Manipur akona Mission natohga ahi. Khonung in Kuki Chin Baptist Association (KCBA) jop uvin tuni geijin aumjing uve.

THUCHAINA

Mission chomchom analutjehin, lunggel jong ana kibang theitapon, gamkaikhat le gamkaikhat jong akikhentan, Mission jong akibang theitapoi. Kipana thupha hung lhun hi lhagao lam’a din vang phat umtah ahin, Denomination chomchom a kikhen najehin kipum khomna aumthei behseh thei ta poi. Manipur lam’a hung lhung na gam kai-in Kuki Chin Baptist Asociation (KCBA) atiuvin, Chin Hill akon hung hon Kabaw Valley Thadou Baptist Association (KVTBA) atiuvin, Baptist cheh ahivang in kikhen telna aumjinge.

Tutua Houbung umho chu:–
1. Kuki Chin Baptist Association (KCBA)
2. Upper Burma Methodist Church, Mangdongphai District
3. KabawValley Thadou Baptist Association (KVTBA)
4. Anglican Church (Homalin Archdeanary), Mandalay Diocese
5. Assembly of God (A.G)
6. Roman Catholic Mission, Haka Diocese
7. Christian Church of Myanmar (CCM)
8. Seven-day Adventist
9. Israel Yeh Weh
10. Yehovah witness
11. Evangelical Baptist Conference (EBC). Hitihin jatchomchom in aumme. Huhhingna thupha eihin pohpeh u Manipur akon, England akon, Chin Hillakon Missionary ho abonuvin akigeldoh jinguvin, chule ahin solla houbung ho chunga jong kipana seithei lou suh mil thei louvin aum jing e.

Lekhasun: Revd. Canon David T.Haokip M.Div, D.D, London

2 comments to Burma Gam Kuki Ho Laha Pakai Thilbol (1922-50)

  • Revd Dr David T Haokip

    Hello saya Nehlal,
    Hi article neokhat kajih nahin tah langjih kipa thu kahin sei-e.

    Chule hiche KCN websitre nahi semdoh jih injong kipa thu kahinsei in kahi. Pathen in naumpi jinghen lang, natoh nalam jose a lholhin na changtan. Article achai na a References hokhu napan sah theiham.

    Gollhang neocha nahilai a pet Pathen nahedan leh nakipeh dan kaloinu Tinnu toh kasei jihon in kahin kipapi jinghone.

    Every blessing
    David T Haokip (fmly Totong)

    • Nehkholal

      Oiyapu,
      Na article kitah doh noilanga chun amasa natah na link chu ajao ve. Hia chun Reference jouse ajao tha e. Hiche article page hong jouse chun anoi langa ve leh muthei jin te.
      Nehkholal

Leave a Reply

You can use these HTML tags

<a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>